بزرگنمايي:

آریا بانو - دنیای اقتصاد /پس از سفر عراقچی به کابل و توافق با مقامات طالبان درخصوص بازگشت اتباع غیرقانونی، «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی به مصائب اجرای این تصمیم پرداخته است. آمارهای متناقض از جمعیت اتباع افغانستانی و ضعف در شناسایی و سازمان‌دهی از جمله دشواری‌هایی است که اجرا را در عمل سخت می‌کند.
 آمار و ارقام شفافی در دست نیست. معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور، اما در آخرین مصاحبه‌اش می‌گوید: «چهار میلیون و 500 هزار مهاجر قانونی و حدود 2 میلیون مهاجر غیرقانونی افغانستانی در ایران زندگی می‌کنند.» اما داده‌های غیر‌رسمی از حضور 10 تا 13 میلیون افغان‌ در ایران خبر می‌دهند. شواهد نشان می‌دهند؛ معضلات مربوط به اتباع غیرقانونی همچنان به قوت خود باقی است. افغانستانی‌های بدون مدرک همچنان در ایران حضوری پررنگ دارند و این نه فقط مشکلات اجتماعی و فرهنگی ایجاد کرده، بلکه تبدیل به بار سنگینی در شرایط اقتصادی کنونی ایران شده است.
شاید به همین علت است، وقتی برای نخستین‌بار وزیر خارجه ایران راهی افغانستان می‌شود، یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که روی میز مذاکره می‌گذارد؛ چگونگی بازگشت مهاجران از ایران به افغانستان است. نهادها و ارگان‌های مختلف در دو سال گذشته طرح‌های متعددی برای خروج اتباع غیرقانونی در نظر گرفتند؛ از طرح ضربتی خروج اتباع غیرقانونی تا کشیدن دیوار مرزی. در همین زمینه حتی طرح اصلاح قانون ورود و خروج اتباع خارجی در مجلس بررسی شد که تا کنون به نتیجه نرسیده است. یکی دیگر از این طرح‌ها آمایش مهاجران بود که تلاش «دنیای اقتصاد» برای گرفتن آمار دقیق در این زمینه از وزارت کشور تا کنون به نتیجه نرسیده است.
حتی معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور درباره آمار استرداد مهاجران می‌گوید: «اکنون آماری ندارم، ولی روزانه به صورت مستمر تعداد قابل توجهی استرداد می‌شوند.» حال باید دید که پس از مذاکره با طالبان این روند چگونه پیش می‌رود. وزیر امور خارجه در همین زمینه دیروز در حیاط دولت عنوان کرد: «در خصوص اتباع افغانستان در ایران که یک موضوع مورد توجه اجتماعی هم است، بحث مفصلی بین ایران و افغانستان صورت گرفت. دولت موجود در افغانستان می‌پذیرد که مهاجران غیرقانونی باید برگردند.» با این وجود هنوز چگونگی این توافق مشخص نیست جز اینکه افغانستانی‌ها خواستند این روند به تدریج صورت بگیرد.

خیلی مانده دیوار مرزی تمام شود
‌علی‌اکبر پورجمشیدیان، معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور که در سفر اخیر عراقچی همراه او بوده؛ در آخرین مصاحبه مطبوعاتی‌اش در این زمینه همچنان مهم‌ترین موضوع امنیتی و انتظامی ایران با افغانستان را مهاجران غیرقانونی می‌داند. این در حالی است که مسوولان وعده داده بودند؛ با کشیدن دیوار مرزی خیلی از این مسائل حل خواهد شد. پورجمشیدیان اما می‌گوید: «خیلی مانده که دیوارکشی مرزی تمام شود، چون ما در ابتدای کار هستیم.» او به مشکلاتی که بر سر راه کشیدن دیوار مرزی است، اشاره می‌کند: «ما با برادران افغانستانی خود در حوزه مرزی مشکلاتی داریم و باید همکاری بیشتری بین دو طرف صورت گیرد. باید نسبت به تعیین خطوط دقیق مرزی که برخی از اختلاف‌نظرها بین دو طرف است بنشینیم و از طریق کارشناسی موضوع را حل کنیم.»
معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور همچنین ادامه می‌دهد: «آنها باید بدانند، دیواری که ما می‌کشیم، حد و حدودش کجاست و از دیگر سو به این موضوع توجه داشته باشند که دیوار مرز نیست، بلکه دیوار برای امنیت مرز است و احتمال دارد که در برخی از جاها مرز جلوتر از دیوار باشد و ما به خاطر شرایط جغرافیایی منطقه مجبور هستیم که دیوار را از یک جاهایی بکشیم که الزاما نقطه صفر مرزی نیست و در همین راستا، ما بعضا یکسری اختلافات کارشناسی در این زمینه با برادران افغانستانی داریم.»
دیوار مرزی از جمله راهکارهای سخت‌افزاری بود که در همان ابتدای کار بارها و بارها از سوی کارشناسان این حوزه مورد چالش قرار گرفت. بسیاری از آنها عنوان می‌کردند: «اجرای دیوار نیاز به بحث‌های پژوهشی مفصلی دارد و استفاده از راهکارهای اجتماعی در زمینه مهاجرت کارکرد بیشتری دارد.»
پورجمشیدیان اما در مورد موفقیت طرح‌های سامان‌دهی مهاجران غیرقانونی توضیح می‌دهد: «ما باید این موضوع را به صورت جدی پیگیری کنیم تا آنهایی که به صورت غیرقانونی به ایران می‌آیند بدانند که به صورت غیرقانونی در ایران جایی ندارند. آنها باید از طریق قانونی وارد شوند.» او هم آمار دقیقی از استرداد این مهاجران غیرقانونی ندارد و حتی به صورت حدودی تعداد مهاجران قانونی و غیرقانونی را عنوان می‌کند.
شکست مطلق خوردیم
چندی پیش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNHCR) اعلام کرده بود؛ مقامات ایرانی قصد دارند تا پایان سال جاری میلادی دو میلیون پناهجوی افغانی فاقد مدرک را اخراج کنند. اکنون سال جدید میلادی آغاز شده و به زودی سال جدید شمسی هم فرا می‌رسد. با این وجود اطلاعات دقیقی از آخرین شرایط افغان‌ها در ایران در دست نیست. یکی از استادان دانشگاه که پژوهش‌های جامعی درباره حضور افغانستانی‌ها در ایران دارد، می‌گوید: «متاسفانه نمی‌توانم تحلیلی در مورد آخرین وضعیت افغان‌ها در ایران بدهم چرا که اطلاعات و داده‌های شفاف و دقیقی در این زمینه به ما داده نمی‌شود.»
نبود اطلاعات و داده‌های دقیق در این زمینه بلای بسیاری از تحلیلگران شده است. محمد الموتی، نماینده سازمان‌های مردم نهاد در شورای ملی توسعه و حمایت از تشکل‌ها به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «بسیاری از تصمیم‌گیری‌های ما در شرایط بدون آمار گرفته می‌شود در این صورت فکر می‌کنید ما چقدر می‌توانیم موفق باشیم؟ شاید به همین دلیل است که در خروج مهاجران غیرقانونی افغان از ایران موفق نبوده‌ایم.» این فعال همچنین می‌گوید: «من اشکال کار را در این می‌بینم که فرآیند اجتماعی برای حل این موضوع در نظر گرفته نمی‌شود. ما نه فقط نمی‌توانیم در مورد حضور افغان‌ها در ایران راستی‌آزمایی کنیم، نمی‌توانیم در مورد استرداد آنها هم اطلاعات دقیقی داشته باشیم برای همین هم است که به‌نظر من بیشتر افغان‌هایی که اخراج می‌شوند، دوباره همراه با شوتی‌ها به صورت غیرقانونی به ایران برمی‌گردند.»
نظر او در مورد روش‌های سخت‌افزاری مانند کشیدن دیوار مرزی این است که بسیار پرهزینه هستند و به سختی جواب می‌دهند در حالی که می‌توان مرزها را با کمک معتمدینی که در دو طرف مرز زندگی می‌کنند، کنترل کرد. از سوی دیگر باید از روش‌های آموزشی مردم مرزنشین استفاده کرد تا بتوان بهتری روی مرزها داشت. او تاکید می‌کند که در این زمینه مهم‌ترین امکانی که می‌تواند به ما کمک کند داشتن آمار و ارقام دقیق و شفاف است و بعد استفاده از روش‌های اجتماعی و آموزشی. ابراهیم نورمحمدی، یکی دیگر از فعالان حاشیه‌نشینی در ایران به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «واقعا عجیب است که برخی از طرح‌ها با اینکه به درستی اجرا می‌شوند، ولی سرنوشت‌های نامعلوم پیدا می‌کنند، مانند طرحی که در دولت قبل شروع شده بود که به افغان‌ها کارت آمایش می‌دادند. اما اکنون نمی‌دانم که تا کجا پیش رفتند و این آمایش به کجا رسید.» حال باید دید که با مذاکرات اخیر می‌توان امید داشت که برنامه‌های ایران برای خروج اتباع غیرقانونی بدون درگیری‌های مرزی و دوقطبی‌شدن جامعه نسبت به حضور افغان‌ها به نتیجه برسد؟