بزرگنمايي:

آریا بانو -
راه‌های تربیت فرزندانی بخشنده و مهربان باتوجه به گروه سنی‌شان
٣٦٣
٠
خراسان / نیمه ماه رمضان و میلاد امام‌ حسن‌مجتبی‌(ع) از راه رسید و در تقویم، آغاز هفته اطعام نیازمندان و اکرام یتیمان نام‌گذاری شده است. بسیاری از ما شنیده‌ایم که امام حسن(ع) را کریم اهل بیت می‌نامند و از دلیل این نام گذاری نیز اطلاع داریم؛ این که ایشان چند بار در طول زندگی، تمام دارایی خودشان را به نیازمندان بخشیده‌اند. فرق کریم با بخشنده در این است که فرد کریم منتظر نمی ماند کسی از او چیزی بخواهد و بدون هیچ درخواستی اکرام و مهربانی می کند.
این روزها روان‌شناسان کمک به دیگران و گرفتن دست نیازمندان را به عنوان یکی از موثرترین و بهترین روش‌ها برای کسب شادی معرفی می‌کنند و از سوی دیگر بررسی‌ها تاثیر مثبت این صفت بر سلامت جسمانی را تایید می‌کند. اما وقتی پای درونی‌سازی این صفت به میان می‌آید، کار چندان ساده نیست. تربیت فرزندانی بخشنده نیازمند توجه به نکات متعددی است که اگر به آن‌ها توجه نشود، نتیجه مطلوب به دست نمی‌آید. در این پرونده در پی مرور همان نکات ظریف در تربیت فرزندانی بخشنده و مهربان هستیم. با توجه به این که گروه‌های سنی مختلف، ویژگی‌های خاص خود را دارندو نیازمند توجه به نکات مختص خود هستند، در سه گروه پیش از دبستان، دبستان و نوجوانی راه‌های پرورش فرزندانی بخشنده را مرور کرده‌ایم. در کنار آن به معرفی تعدادی از کتاب‌های کودک که این مفهوم را می‌توانند تقویت کنند، پرداخته ایم؛ کتاب‌هایی که والدین می‌توانند به عنوان ابزاری موثر برای تقویت این صفت در کودکانشان از آن‌ها بهره بگیرند.
آموزش بخشندگی به کودکان در هر سنی نیازمند توجه به نکاتی خاص است
مهم‌ترین اصل؛ چشاندن لذت بخشندگی
بسیاری از والدین تمایل دارند، فرزندانی بخشنده و مهربان با دیگران تربیت کنند اما کم نیستند والدینی که به رغم تلاش‌هایی که انجام می‌دهند، بعد از مدتی متوجه می‌شوند، فرزندشان آن قدرها هم بخشنده نیست و به عنوان مثال دوست ندارد از آن چه خودش دارد، چیزی به دیگران ببخشد. اگر از این والدین سوال کنید، بسیاری می‌گویند که با فرزندشان درباره پسندیده بودن این ویژگی صحبت و حتی سعی کرده‌اند با تشویق کلامی و خرید جایزه این رفتار را در او تقویت کنند. اما این والدین دقت ندارند که عادت پسندیده بخشندگی با صِرف دادن جایزه و تشویق کلامی نمی‌تواند درونی سازی شود. برای این منظور اصل مهم دیگری وجود دارد که باید به آن توجه داشت؛ اصل تجربه لذت بخشندگی بدون واسطه! البته در کنار تلاش برای ایجاد فرصت‌هایی که کودک و نوجوان بتواند این لذت را تجربه کند، باید در هر گروه سنی به نکات دیگری نیز توجه داشت.
پیش از دبستان
از حدود دو سالگی که آرام آرام کودکان امکان این را پیدا می‌کنند که با دیگران تعامل کنند تا حدود شش سالگی، محدودیت‌های کودکان به آن‌ها اجازه نمی‌دهد تا به شکلی که در بزرگ سالان می‌بینیم، بخشنده باشند. این به آن معنا نیست که نمی‌توان آموزش در این زمینه را از این سنین آغاز کرد اما لازم است برای این کودکان، توجه ویژه‌ای به ویژگی‌های سنی آن‌ها داشته باشیم.
کودکان دو تا سه ساله، امکان این را ندارند که دنیا را از دریچه چشم دیگران ببینند. در واقع آن‌ها خود را در مرکز می‌بینند و بر این مبنا، تصور این که زمانی که آن‌ها اسباب‌بازی دارند، کودک دیگری اسباب‌بازی ندارد یا نیاز به کمک دارد، برای آن‌ها روشن نیست. با افزایش سن و از حدود چهار، پنج سالگی، اما کودکان آرام آرام متوجه می‌شوند که دیگران می‌توانند وضعیتی متفاوت با آن‌ها داشته باشند و به عنوان مثال وقتی آن‌ها سیر هستند به معنای آن نیست که بقیه کودکان نیز سیر بوده و نیاز به غذا ندارند. بنابراین توجه به شیوه عینی و ملموس کلید آموزش در این سنین است.
راهکارهای پیشنهادی
زمانی که می‌خواهید در جمعی حاضر شوید، با خود یک بسته خوراکی ببرید و از فرزندتان بخواهید تا خوراکی شما را بین کودکان تقسیم کند. با توجه به بازخوردهای مثبت این رفتار از سوی دیگران، می‌توانید مطمئن باشید که با افزایش سن، کودکتان به انجام مجدد این روش ابراز علاقه خواهد کرد.
زمانی که می‌خواهید در یک فعالیت خیریه شرکت کنید، فرزندتان را با خود همراه کنید و البته در بین راه با زبانی ساده برای او توضیح دهید که کجا می‌روید و هدف‌تان چیست. اگر به صورت نقدی می‌خواهید کمک کنید، درباره این که این پول قرار است خرج چه چیزی شود و چه تغییراتی ایجاد کند، با او صحبت کنید.
خرید دو اسباب‌بازی یک شکل، یکی برای فرزندتان و یکی برای یک کودک دیگر، پیشنهاد بعدی است. با این کار به فرزندتان این اطمینان را می‌دهید که با بخشیدن، او چیزی را از دست نخواهد داد. در عین حال در آینده نیز می‌توانید آن اسباب‌بازی را نشانه بخشش قرار دهید و داستان هدیه دادن اسباب‌بازی به دیگری را برای او تعریف کنید.
خط قرمز
به هیچ عنوان کودک‌تان را در حدود چهار تا پنج سالگی مجبور به دادن وسایل خودش به دیگران یا شریک شدن خوراکی مورد علاقه‌اش با بقیه نکنید چراکه در این سن مفهوم مالکیت شخصی در حال شکل‌گیری است و بر این مبنا کودکان توان بخشیدن بسیار محدودی دارند.
یک پیشنهاد ویژه
در این سنین به ویژه از سه سال به بالا و با رشد کلامی کودک، می‌توان از کتاب‌ها نیز برای آموزش استفاده کرد.
دبستان
در این سنین، کودکان از نظر شناختی تغییرات قابل توجهی پیدا می‌کنند. آن‌ها می‌توانند دنیا را از دید دیگران تصور کنند و بر این مبنا متوجه شوند که به عنوان مثال در وضعیتی که آن‌ها اسباب‌بازی، لباس و کتاب‌های خودشان را دارند، کودکان دیگری هستند که به این وسایل دسترسی ندارند. علاوه بر آن، شما این امکان را دارید که با کودکان در این سن وارد گفت‌وگو شوید و بر فرض آن‌ها را متوجه ضرورت انجام کاری خاص یا حتی آن‌ها را راضی به انجام کاری کنید که ابتدا تمایلی نداشته‌اند. اما به رغم این یادتان باشد، در این سن نیز روش اصلی آموزش، تجربه مستقیم بخشندگی و کسب لذت بلاواسطه توسط خود کودک است و استدلال کلامی و گفت‌وگو تنها به صورت محدود و در حاشیه می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
راهکارهای پیشنهادی
این تجربه مشترک بین والدین دارای کودکان دبستانی است؛ کودک آن‌ها از وسایل والدین چیزی را می‌بیند و بعد درخواست می‌کند تا آن وسیله مال او شود. نوبت بعد که فرزندتان چنین درخواستی کرد، به خود یادآوری کنید که این فرصتی است برای آموزش بخشندگی! پس در صورتی که امکان دادن پاسخ مثبت به درخواستش را دارید، برایش توضیح دهید که آن وسیله را با این که دوست دارید اما حالا که علاقه او را می‌بینید، تصمیم دارید آن را به او ببخشید.
فعالیت‌های خیریه خود را محدود به یکی دو گزینه نکنید و البته از همراه کردن فرزندتان غافل نشوید. پخش خوراکی بین افراد، دادن پول نقد به نیازمندان، خرید لباس، صرف وقت برای رسیدگی به کار دیگران و... بگذارید فرزندتان در تجربه‌های متعدد شما شریک شود. صحبت درباره لزوم این کار را فراموش نکنید و البته تلاش کنید تا فرزندتان از نزدیک واکنش افرادی را که کمک دریافت می‌کنند، ببیند.
افرادی که این ویژگی را دارند، در اطراف خود شناسایی و رفتار و منش آن‌ها را جلوی فرزندتان تحسین کنید. در زمان تحسین، این رفتارها را به شکلی دقیق توصیف کنید و در عوض گفتن این که فلانی آدم خوبی است، به عنوان مثال بگویید: «این کار را که فلانی برای بچه‌های نیازمند کتاب خرید خیلی دوست داشتم، حتما آن کودکان خیلی خوشحال شدند.»
خط قرمز
ترسیدن از آینده یکی از موانع مهم بر سر راه بخشندگی است. در این سنین کودکان به صورت کلی درباره آینده ممکن است احساس نگرانی داشته باشند، پس دقت کنید این نگرانی را تشدید نکنید چراکه در غیر این‌صورت توانایی کودک‌تان در بخشنده بودن و مهربانی به دیگران را کاهش داده‌اید.
یک پیشنهاد ویژه
کتاب‌ها در این سنین، هنوز کاربرد زیادی دارند. اگر فرزندتان خودش کتابی با این مضمون را خواند، فرصتی برای گفت وگو درباره کتاب در نظر بگیرید.
نوجوانی
اگر می‌خواهید به فرزند نوجوان‌تان چیزی را آموزش دهید، باید ویژگی‌های خاص او را در این دوره در نظر داشته باشید و مبتنی بر آن‌ها این کار را پیش ببرید. استقلال در تصمیم‌گیری، داشتن حق انتخاب و البته نقش همسالان سه موردی است که باید به آن‌ها توجه داشت. بدترین اتفاقی که در زمان آموزش در این گروه سنی می‌تواند روی دهد، اجبار به انجام کاری خاص یا اجبار به انتخاب گزینه‌ مد نظر بزرگ سالان است. توجه داشته باشید که مجبور کردن نوجوانان به انجام یک کار، می‌تواند آن را تبدیل به فعالیتی منفور کند، پس به این موضوع توجهی دوچندان داشته باشید.
راهکارهای پیشنهادی
با همراهی والدین دوستان فرزندتان، نوجوانان را به عضویت در یک مجموعه خیریه قابل اطمینان ترغیب کنید. پس از عضو شدن اما تلاش کنید چندان کاری به کار آن‌ها نداشته باشید و این فرصت را به ‌آن‌ها بدهید که خودشان برای نوع مشارکت و میزان آن تصمیم‌گیری کنند.
در این سن همراه بردن فرزند نوجوان در زمانی که می‌خواهید کار خیری انجام دهید، دیگر کافی نیست. بلکه باید او در فرایند تصمیم‌گیری و انتخاب روش کمک و زمان آن مشارکت داشته باشد. برای نظرات فرزندتان اهمیت قائل شوید و آن‌ها را در تصمیم‌گیری‌هایتان به شکلی روشن دخالت دهید و البته فراموش نکنید که نوجوانان ممکن است گاهی پیشنهادهایی بسیار متفاوت از ما داشته باشند. از این پیشنهادهای متفاوت، به ویژه اگر قرار است اجرای آن بر عهده فرزندتان باشد، استقبال کنید.
در این سنین کماکان می‌توان درباره اهمیت و لزوم بخشش به گفت وگو نشست اما این گفت وگو با آن‌چه در سنین پایین‌تر سراغ داریم، تفاوتی اساسی دارد. در این زمان لازم است تنها به موضوع لذت‌بخش بودن بخشیدن اکتفا نکنید و در کنار آن، درباره تردیدها، نگرانی‌ها و دغدغه‌هایتان در زمان بخشیدن، نیز حرف بزنید. بگذارید فرزندتان متوجه شود که هر فردی ممکن است چنین درگیری‌هایی را با خود داشته باشد. این صداقت به اعتماد بیشتر او به شما کمک خواهد کرد.
خط قرمز
ممکن است فرزندتان بخشیدن به دیگران را سادگی یا حتی تنبل کردن دیگران توصیف کند. اگر چنین گفت، به هیچ عنوان او را سرزنش نکنید. بگذارید نظرش را بگوید و در نهایت شما نیز دیدگاه خودتان را به شکلی محترمانه با او در میان بگذارید. اگر اصرار به درستی دیدگاهش داشت، تحقیرش نکنید، بلکه به او فرصت دهید، شاید در آینده با چشیدن لذت بخشش، نظرش تغییر کند.
یک پیشنهاد ویژه
چند سالی است که اردوهای جهادی مناسب این سن توسط برخی مدارس یا مساجد برگزار می‌شود، او را تشویق به مشارکت در این برنامه‌ها کنید.
نویسنده : نرگس عزیزی | کارشناس ارشد مشاوره خانواده