آریا بانو - ایرنا / در سال‌های اخیر، به دلیل سیاست‌های فیلترینگ گسترده در ایران، میزان استفاده از فیلترشکن‌ها در میان کودکان و نوجوانان افزایش یافته است. این امر نه‌تنها دسترسی آن‌ها را به محتوای کنترل‌نشده گسترش داده، بلکه پیامدهای شناختی و اجتماعی مهمی را نیز به همراه داشته است.
چند روز پیش پسر 9 ساله ام را دیدم که به شکل عجیبی به موبایل خیره شده، وقتی جلوتر رفتم دیدم عکس های مستهجنی را نگاه می کند. این عکس ها چون به فیلتر شکن وصل بود هنگام بازی برای او باز شده بود. فیلتر شدن بسیاری از سایت ها و اپلیکیشن ها و لزوم استفاده از فیلترشکن هنگام استفاده از آنها موجب شده که خانواده ها با این گونه اتفاقات مشابهی زیاد مواجه شوند.
والدین شاید بتوانند دور یک استخر را حصار بکشند اما حصار کشیدن دور اقیانوس ممکن نیست. استفاده کودکان و نوجوانان از فیلترینگ یعنی افتادن آنها در اقیانوس بی انتهای اینترنت بدون هیچ محدودیتی. در این مورد با دکتر محمد مهدی سید ناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان به گفت وگو نشستیم.
تأثیر استفاده از فیلترشکن بر هوش اجتماعی کودکان
استفاده از اینترنت در میان کودکان و نوجوانان در حال گسترش است و فیلترینگ گسترده باعث شده است که بسیاری از آن‌ها برای دور زدن محدودیت‌ها از فیلترشکن استفاده کنند. این پدیده، فراتر از دسترسی به محتوای فیلترشده، اثرات شناختی و روانی عمیقی دارد که تاکنون کمتر مورد بررسی قرار گرفته است.
هوش اجتماعی شامل توانایی برقراری ارتباط، همکاری، و درک احساسات دیگران است. استفاده از فیلترشکن می‌تواند پیامدهای زیر را برای کودکان به همراه داشته باشد.
- کاهش تعاملات اجتماعی واقعی: کودکان زمان بیشتری را در محیط‌های آنلاین غیرنظارتی سپری کرده و تعاملات حضوری آن‌ها کاهش می‌یابد.
- افزایش تأثیرپذیری از الگوهای اجتماعی نامناسب: قرار گرفتن در معرض محتوای کنترل‌نشده، باعث شکل‌گیری الگوهای اجتماعی ناسازگار می‌شود.
- کاهش مهارت‌های تصمیم‌گیری جمعی: کودکان عادت می‌کنند که به‌صورت فردی تصمیم بگیرند و کمتر در تصمیم‌گیری‌های گروهی شرکت کنند.

تأثیر استفاده از فیلترشکن بر هوش هیجانی کودکان
هوش هیجانی به توانایی درک، مدیریت و بیان احساسات اشاره دارد. برخی از اثرات منفی استفاده از فیلترشکن در این زمینه شامل موارد زیر است:
- افزایش اضطراب و استرس: قرار گرفتن در معرض محتوای نامناسب یا تهدیدات سایبری، باعث اضطراب و ترس در کودکان می‌شود.
- کاهش خودکنترلی هیجانی: مواجهه مداوم با محتواهای تحریک‌کننده، می‌تواند آستانه تحمل کودک را کاهش داده و منجر به رفتارهای پرخاشگرانه شود.
- افزایش وابستگی به فضای مجازی: کودکان به جای استفاده از روش‌های سنتی مدیریت استرس مانند؛ مطالعه یا بازی‌های فیزیکی، به اینترنت پناه می‌برند.
تأثیر استفاده از فیلترشکن بر هوش فضایی کودکان
هوش فضایی شامل توانایی تجسم اشکال، درک روابط فضایی و تحلیل محیط‌های دیجیتالی است. برخی از چالش‌هایی که در این زمینه به وجود می‌آیند، عبارت‌اند از:
- کاهش توانایی تحلیل محیط دیجیتال: بسیاری از کودکان بدون درک نحوه عملکرد فیلترشکن‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنند، که این موضوع باعث کاهش مهارت‌های تحلیل داده و امنیت سایبری آن‌ها می‌شود.
- تضعیف مهارت‌های مسیریابی ذهنی: استفاده بیش از حد از فناوری‌هایی که مسیرها را خودکار تنظیم می‌کنند، ممکن است توانایی تحلیل فضایی کودکان را کاهش دهد.
- کاهش خلاقیت در حل مسائل دیجیتال: وابستگی به فیلترشکن، به جای جستجوی راه‌حل‌های جایگزین برای دسترسی به اطلاعات، خلاقیت کودکان را در مواجهه با چالش‌های دیجیتال محدود می‌کند.
راهکارهای پیشنهادی برای کاهش اثرات منفی استفاده از فیلترشکن
 دکتر سید ناصری راهکارهای زیر را برای کاهش اثرات منفی استفاده از فیلترشکن پیشنهاد داده است:
 بازنگری در سیاست‌های فیلترینگ؛ ایجاد یک نظام نظارت هوشمند به‌جای فیلترینگ گسترده، می‌تواند میزان وابستگی کودکان به فیلترشکن را کاهش دهد.
 افزایش سواد دیجیتال در مدارس؛ آموزش نحوه استفاده صحیح از اینترنت و شناخت تهدیدات سایبری می‌تواند به کاهش استفاده از فیلترشکن کمک کند.
تقویت جایگزین‌های فرهنگی و آموزشی؛ توسعه برنامه‌های جذاب کتاب‌خوانی دیجیتال و بازی‌های آموزشی می‌تواند میزان گرایش کودکان به اینترنت نامحدود را کاهش دهد.
 نظارت والدین بر رفتار دیجیتال کودکان؛ والدین می‌توانند از ابزارهای مدیریت والدین برای کنترل و هدایت رفتارهای دیجیتالی فرزندان خود استفاده کنند.
استفاده از فیلترشکن‌ها در میان کودکان ایرانی بخصوص کودکان نسل زِد و آلفا به پدیده‌ای رایج تبدیل شده است که فراتر از مشکلات امنیتی، اثرات عمیقی بر هوش اجتماعی، هیجانی و فضایی آن‌ها دارد. کاهش تعاملات اجتماعی، افزایش اضطراب و کاهش مهارت‌های شناختی دیجیتال، از پیامدهای اصلی این پدیده هستند. برای کنترل این روند، لازم است که سیاست‌های فیلترینگ مورد بازبینی قرار گرفته و راهکارهای جایگزینی برای افزایش سواد دیجیتال و فرهنگی کودکان ارائه شود.
کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوقشان احترام گذاشته شود. صیانت از مصالح عالیه‌ی کودکان، مهمترین مبنای حقوق کودک و ابدیت ‌بخشیدن به حقِ دارا بودن از حق برای کودکان از مهمترین اهدافِ خاص نظام حقوق بین‌الملل کودکان در عصر جهانی شدن است.در نتیجه توجه به تکالیف دولت‌ها در حمایت و صیانت از حقوق کودک در سطح بین‌المللی و داخلی ضروری است. یادمان باشد که فرصت‌ها را نمی‌شود به تعویق انداخت، اگر چنین شود، فرصت‌ها فاسد می‌شوند و فرصت فاسد می‌تواند بدل به تهدید شود.