آریا بانو - تسنیم / «جام تهی» یکی از شاهکارهای موسیقی ایران و از ساخته‌های فریدون شهبازیان است؛ مرور ماجرای ساخت این آلبوم از زبان شهبازیان نکات بسیاری را روایت می‌کند.
هنرمندی در دنیای هنر ماندگار خواهد بود که در میان آثارش یک یا چند شاهکار داشته باشد. شاهکارها همیشه محلی برای ارجاع و دوباره دیدن و دوباره شنیدن هستند. شاهکارها هرگز از مُد نمی‌افتند و گذر زمان هرگز آنها را به فراموشی نمی‌کشاند.

فریدون شهبازیان که روز گذشته - شنبه 22 دی 1403 - درگذشت؛ از جمله‌ی هنرمندانی بود که در میان آثارش، شاهکارهای بسیاری به چشم می‌خورد؛ جام تهی، گل گلدون و مجموعه‌ی «صدای شاعر» از جمله‌ی شاهکارهای این هنرمند هستند. او آثار دیگری هم دارد که در میانِ ماندگارهای موسیقی ایران قرار دارند.
«جام تهی» از جمله‌ی آلبوم‌هایی است با نام جمعی از بزرگان موسیقی و ادبیات ایران همراه شده است. فریدون شهبازیان، حسین علیزاده، فرامرز پایور، محمدرضا لطفی، فریدون شهبازیان، هوشنگ ابتهاج و محمدرضا شجریان؛ نام‌هایی هستند که هر کدام‌شان برای تاثیرگذاری یک اثر کافی هستند. اما در «جام تهی» همه‌ی این چهره‌های سرشناس موسیقی ایران حضور دارند.
این اثر از آن رو اهمیت ویژه دارد که شما می‌توانید در «جام تهی» حاصل ذوق و هنرِ چهره‌هایی سرشناس را در دوران جوانی‌شان ببینید. درگذشت فریدون شهبازیان که به عنوان خالقِ «جام تهی» شناخته می‌شود، بهانه‌اش شد تا در این مطلب به معرفی این اثر ارزشمند بپردازیم.
درباره «جام تهی» و زمان ساخت و انتشارش اختلاف نظرهایی وجود دارد. از این رو برای آشنایی بیشتر و برای داشتنِ اطلاعاتی دقیق درباره‌ی آلبوم «جام تهی» باید سراغ صحبت‌های زنده‌یاد فریدون شهبازیان رفت.

ماجرای جام تهی به روایت شهبازیان
چند سال پیش که مراسم امضایی برای این آلبوم برگزار شد، پای صحبت‌های شهبازیان نشستم تا اطلاعاتی دقیق درباره این اثر داشته باشم. در ادامه متن صحبت‌های شهبازیان درباره ماجرای ساخت آلبوم «جام تهی» را می‌خوانید:
من این اثر را در اوایل دهه پنجاه خورشیدی ضبط کردم و اثری که اکنون در اختیار مخاطبان هست، حاصل همان ضبطی است که در اوایل دهه پنجاه انجام شده است. دو قطعه از این آلبوم یعنی «راپسودی برای تار و ارکستر» و «راپسودی برای سنتور و ارکستر» را در سال‌های دوران دانشجویی نوشته‌ام.
زمانی که حسین علیزاده به عنوان دانشجو وارد دانشگاه شد، من «راپسودی برای تار و ارکستر» را نوشتم و با نوازندگی آقای علیزاده، در سال 1349 آن را در رادیو ضبط کردیم. علیزاده در ضبط این اثر، برای اولین بار بود که به استودیو می‌آمد و اثری را در استودیو می‌نواخت.
داریوش دولتشاهی همکلاس من در دانشگاه بود. آن زمان حسین علیزاده هم‌دوره‌ی ما در دانشگاه بود. دولتشاهی این قطعه را در دوران هنرستان ساخته بود. زمانی که در دانشگاه بودیم این قطعه را به من داد تا آن را برای ارکستر تنظیم کنم. ملودیِ قطعه «راپسودی برای تار و ارکستر» ساخته داریوش دولتشاهی است. آن زمان به ما اجازه ندادند که نام دولتشاهی را در آلبوم درج کنیم، چون دولتشاهی در امریکا بود. ما هم مجبور شدیم بنویسیم ملودی قدیمی است.
در سال 1348 «راپسودی برای سنتور و ارکستر» را هم ضبط کرده بودم. در آن سال نوازندگی این اثر را بهناز زاکری بر عهده داشت. بعدها همین اثر را با نوازندگی فرامرز پایور ضبط کردم که آنچه در آلبوم «جام تهی» شنیده می‌شود با نوازندگی فرامرز پایور است.
قطعه «راپسودی برای سنتور و ارکستر» را از ملودی درویش‌خان و صبا گرفتم. درویش خان یک ملودی ساخته بود که ابوالحسن صبا این ملودی را گسترش می‌دهد. من این ملودی را گرفتم و این راپسودی را روی آن ملودی نوشتم.
وقتی محمدرضا لطفی ملودیِ «درکوچه سار شب» را ساخت، این اثر را به من داد تا آن را برای ارکستر تنظیم کنم. سال 1355 بود که «درکوچه سار شب» با تنظیم من و با آواز محمدرضا شجریان ضبط شد. حاصل همان اجرا و همان ضبط را در آلبوم «جام تهی» می‌شنوید.
در واقع آلبوم «جام تهی»(بخش آوازی) در همان دهه پنجاه منتشر شد. در سال 1384 همان اثر با همان عنوان «جام تهی» بازنشر شد.
بخش آوازیِ «جام تهی» را برای ارکستر ساختم. ملودی اول را ساختم و آن را به محمدرضا شجریان دادم تا برمبنای ملودیِ من آوازش را بخواند. به شجریان گفتم که نمی‌خواهم آوازش تکرارِ ردیف باشد.
این نخستین بار بود که روی شعر نو آواز اجرا میشد.
در واقع «پر کن پیاله را» به طور کامل ساخته خودم است. این بخش از آلبوم، آوازی طراحی شده است.
بدیعی تکنواز ویلن در بخش آوازی بود. به بدیعی گفتم به گونه‌ای بنوازد که بیشتر حالت کلاسیک داشته باشد تا حالت سنتی. شاید به همین دلایل است که این آواز به این اندازه گیرایی دارد. آواز این بخش عین ردیف نیست و اثری نو است. آقای شجریان آواز ارزشمندی خوانده و نوازندگی بدیعی هم بهترین ویلن نوازی است که تا کنون در دستگاه «ماهور» شنیده‌ام.
این اثر به هیچ وجه دوباره ضبط و اجرا نشده است و آنچه در این اثر هست، همان اجراهای سال 1349 و دهه پنجاه خورشیدی است.
در سال 1355 و همزمان با سالگرد رادیو، ما یک مجموعه کاست منتشر کردیم که همین اثر «جام تهی» در آن مجموعه منتشر شد. مجموعه دیگری هم بود که آثار آقای بنان بود. همچنین مجموعه دیگری با عنوان 37 ترانه هم در آن زمان منتشر کردیم.
انتشار این مجموعه‌ها با نظر من و آقای ابتهاج انجام شد. ابتهاج رئیس واحد موسیقی بود و من هم مسئول واحد موسیقی بودم. این آثار را در رادیو منتشر کردیم.
سی و هفتمین سال تولد رادیو را در هتل هیلتون جشن گرفتند. در آن جشن ما آلبوم سی و هفت ترانه را هم منتشر کردیم. یعنی سی هفت ترانه از بهترین آثار رادیو را در قالب یک مجموعه منتشر کردیم.
بعد از انقلاب تا اوایل دهه هشتاد، دیگر اثر «جام تهی» منتشر نشده بود و ما در سال 1383 این اثر را به صورت یک آلبوم کامل منتشر کردیم.
دو اثر برای شجریان ساخته‌ام که هنوز اجرا نشده‌اند. یکی از این دو اثر براساس همان راست پنجگاهی است که همراه با لطفی در جشن هنر شیراز اجرا کرده‌اند که کار آقای برومند بود. یک اثر هم در دستگاه چهارگاه است.

معرفی قطعه‌های آلبوم «جام تهی»:
پر کن پیاله را
شاعر: فریدون مشیری
خواننده: محمدرضا شجریان
تکنواز ویولن: حبیب‌الله بدیعی
موسیقی: فریدون شهبازیان
گوینده: آذر پژوهش
راپسودی برای سنتور و ارکستر (ماهور)
تکنواز سنتور: فرامرز پایور
موسیقی: فریدون شهبازیان (بر مبنای آهنگ ابوالحسن صبا)
راپسودی برای تار و ارکستر (ماهور)
تکنواز تار: حسین علیزاده
موسیقی: فریدون شهبازیان (بر مبنای یک ملودی قدیمی) – در واقع ملودی این قطعه از داریوش دولتشاهی است
در کوچه‌سار شب (دشتی)
شاعر: هوشنگ ابتهاج
خواننده: محمدرضا شجریان
موسیقی: فریدون شهبازیان (بر مبنای آهنگ محمدرضا لطفی)