آریا بانو - مهر /سال 1403 نقطه عطفی برای علم در ایران بود؛ پس از سال‌ها رشد مداوم در اسکوپوس تعداد مقالات علمی کشور کاهش یافت و ما جایگاه اول منطقه را از دست دادیم.
رتبه علمی کشورها از نظر تعداد مقالات منتشرشده در پایگاه‌های علمی بین‌المللی، یکی از معیارهای ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی در سطح جهانی است. این شاخص نشان‌دهنده میزان فعالیت پژوهشی در هر کشور و نقش آن در گسترش دانش جهانی است. هرچند «تعداد مقالات» به‌تنهایی معیار کاملی برای سنجش کیفیت پژوهش‌ها محسوب نمی‌شود، اما می‌تواند تصویری کلی از میزان مشارکت علمی کشورها و روند رشد یا افت آن‌ها در حوزه‌های مختلف علمی ارائه کند.
اغلب مقالات علمی منتشر شده توسط پژوهشگران در پایگاه‌های «اسکوپوس» و «وب آو ساینس» (WoS) نمایه می‌شوند. با نمایه شدن یا indexing، مقالات علمی در این پایگاه‌ها ثبت و در دسترس سایرین قرار می‌گیرد. با وجود این‌که این دو پایگاه به طور رسمی رتبه‌بندی کشورها را بر اساس انتشارات علمی ارائه نمی‌دهند؛ ولی تحلیل داده‌های آن‌ها امکان بررسی جایگاه علمی کشورها را فراهم می‌کند. رتبه‌بندی کشورها بر اساس انتشارات علمی به طور رسمی یک بار در سال توسط پایگاه «سکیمگو» (Scimago) و بر اساس داده‌های اسکوپوس انجام می‌شود.
در سال‌های اخیر، روند انتشارات علمی ایران دستخوش تغییراتی شده است و در سال گذشته افت رتبه علمی ایران خبر ساز بود. بر همین اساس با شروع سال جدید به بررسی وضعیت علمی ایران از نظر انتشارات علمی در پایگاه‌های اسکوپوس و وب آو ساینس و آخرین رتبه علمی ایران در پایگاه سکیمگو می‌پردازیم.
ایران چه جایگاهی در جهان دارد؟
بر اساس آخرین داده‌ها؛ ایران در سال 2023 در پایگاه اسکوپوس رتبه شانزدهم و در پایگاه وب آو ساینس رتبه هفدهم دنیا را دارد.

انتشارات علمی ایران در پایگاه اسکوپوس در سال 2023 یک رتبه کاهش یافت. اولین خبرها در مورد کاهش رتبه علمی ایران در اسکوپوس در بهار 1403 منتشر شد.
ایران از سال 2005 از نظر مقالات منتشرشده در پایگاه اسکوپوس روند روبه رشدی داشت؛ به طوری که توانسته بود از رتبه 34 به جایگاه پانزدهم در دنیا برسد. از سال 2019 تا 2022 رتبه 15 حفظ شد و در سال 2023 پس از چهار سال درجا زدن، رتبه علمی ایران در اسکوپوس یک رتبه کاهش یافت.
کاهش رتبه همزمان با کاهش تعداد مقالات
این افت رتبه علمی با کاهش انتشارات علمی ایران نیز همراه بوده است. در طول تاریخ اسکوپوس، روند انتشار مقالات علمی ایران، گاه با شیب زیاد و گاه با شیب اندک، ولی همواره صعودی و در حال افزایش بود؛ ولی در سال 2023 برای اولین‌بار انتشارات علمی ایران کاهش یافت و پژوهشگران ایرانی بیش از 4 هزار و 300 مقاله کم‌تر از سال 2022 منتشر کردند. تعداد مقالات ایران در سال 2022 حدود 79 هزار و 300 مقاله بود که در 2023 به حدود 75 هزار مقاله رسید.

این اتفاق نشان می‌دهد که کاهش رتبه ایران، تنها به خاطر عملکرد بهتر و سرمایه‌گذاری بیشتر کشورهای رقیب نبوده؛ بلکه پژوهشگران ایرانی در سال 2023 مقالات کم‌تری در پایگاه اسکوپوس منتشر کرده‌اند.
وقتی جایگاه اول در منطقه از دست رفت
ایران از سال 2011 تا سال 2022 در بین کشورهای منطقه رتبه اول را داشت ولی در سال 2023 پس از حدود 12 سال پیشتازی در منطقه و سال‌ها پس از این‌که فاصله خود را با ترکیه به عنوان رقیب سنتی خود در منطقه افزایش داده بود، جایگاه اول خود را در منطقه از دست داد و به رتبه دوم منطقه از نظر مقالات منتشر شده در پایگاه اسکوپوس تنزل یافت.
در حال حاضر رتبه‌بندی سکیمگو در سال 2023 که بر اساس داده‌های اسکوپوس انجام می‌شود، نشان می‌دهد که ترکیه با رتبه پانزدهم در جایگاه اول منطقه و ایران با رتبه شانزدهم در جایگاه دوم منطقه قرار گرفته است. عربستان نیز که در سال‌های اخیر با شتاب زیاد در حال افزایش تعداد انتشارات علمی و رتبه علمی خود است، فاصله خود را با رقبای منطقه‌ای کاهش داده و در سال 2023 به رتبه 18 جهان رسیده است.

ثبات سه ساله ایران در وب آو ساینس
در سال 2021 رتبه علمی ایران با یک پله کاهش از جایگاه شانزدهم دنیا به هفدهم رسید و از همان سال تا کنون برای سه سال متوالی در جایگاه هفدهم باقی مانده است.
بررسی روند تعداد مقالات منتشر شده در وب آو ساینس در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که در سال 2023 در این پایگاه اطلاعاتی نیز تعداد مقالات منتشر شده ایران روندی نزولی پیدا کرده است و پژوهشگران ایرانی در این سال حدود 7 هزار مقاله کم‌تر از سال 2022 منتشر کرده‌اند.

بررسی روند جایگاه کشورهای منطقه در پایگاه وب آو ساینس در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رقابت اصلی بین ایران و ترکیه در جریان بوده و برخی سال‌ها ترکیه و برخی سال‌ها ایران در جایگاه اول منطقه از نظر مقالات منتشر شده در پایگاه وب آو ساینس قرار داشتند. ولی عربستان که در سال 2010 در جایگاه پنجاهم دنیا قرار داشت، با رشد بی سابقه‌ای در انتشار مقالات علمی در این پایگاه توانسته در سال 2023 به جایگاه 18 دنیا برسد.

وضعیت فعلی انتشارات علمی ایران و پیش‌بینی آینده
رتبه‌بندی علمی کشورها همیشه با یک فاصله زمانی انجام می‌شود چرا که فرآیند انتشار مقالات طولانی است و بسیاری از مجلات ماه‌ها طول می‌کشد تا آن را منتشر کنند. همچنین نمایه شدن در پایگاه‌های علمی نیز زمان‌بر است. به همین دلیل با وجود این‌که سال 2024 به پایان رسیده است، در این گزارش آمار انتشارات در سال 2023 که نهایی شده است را مورد بررسی قرار دادیم.
با این وجود برای اینکه چشم‌اندازی از وضعیت انتشارات علمی کشور داشته باشیم در این بخش از گزارش داده‌های دو پایگاه وب آو ساینس و اسکوپوس را بررسی می‌کنیم. ذکر این نکته ضروری است که داده‌های 2024 تا ماه‌های آینده دستخوش تغییر (هرچند اندک) خواهند شد.
یک رتبه کاهش دیگر در اسکوپوس
بررسی انتشارات علمی پایگاه اسکوپوس در سال 2024 تا زمان نگارش این گزارش، نشان می‌دهد که پژوهشگران ایرانی 76 هزار و 626 مقاله منتشر کرده‌اند.
با وجود این‌که این میزان انتشارات در مقایسه با سال 2023، حدود هزار و 600 مقاله بیشتر است ولی افت شدید تعداد مقالات در سال 2023 هنوز جبران نشده است و ایران با یک پله افت رتبه مجدد در جایگاه هفدهم دنیا قرار می‌گیرد. ترکیه نیز در رتبه پانزدهم و عربستان نیز در رتبه هجدهم پس از ایران قرار دارند.

دوباره به جایگاه اول منطقه برمی‌گردیم؟
روند افزایش انتشارات علمی در ترکیه و عربستان ادامه دارد و تاکنون ترکیه نزدیک به 3 هزار و 900 مقاله بیشتر از 2023 منتشر کرده است و تعداد مقالات منتشر شده عربستان نیز حدود 10 هزار و 900 مقاله بیشتر از 2023 بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد ایران در سال 2024 نیز نتواند به جایگاه اول منطقه دست پیدا کند.

حفظ رتبه هفدهم وب آو ساینس برای چهارمین سال
بررسی مقالات منتشر شده در وب آو ساینس نیز در سال 2024 نشان می‌دهد که ایران با انتشار نزدیک به 68 هزار و 600 مقاله باز هم در جایگاه هفدهم جهان قرار گرفته است. این در حالی است که ترکیه و عربستان به ترتیب رتبه چهاردهم و شانزدهم را دارند.

روند کاهشی تعداد مقالات ایران در پایگاه وب آو ساینس هنوز ادامه دارد و در 2024 پژوهشگران ایرانی نزدیک به 1500 مقاله کم تر از 2023 منتشر کرده‌اند. تاکنون ترکیه 10 هزار و 600 مقاله و عربستان حدود 7 هزار و 400 مقاله بیشتر از سال 2023 منتشر کردند. این اولین بار در طول تاریخ است که تعداد مقالات عربستان از مقالات ایران بیشتر شده و ایران به جایگاه سوم منطقه تنزل یافته است.

چرا مقالات ایران کاهش یافت؟
کاهش تعداد مقالات علمی ایران در سال‌های اخیر تحت تأثیر عوامل متعددی بوده است. محدودیت‌های مالی و کاهش بودجه‌های پژوهشی، افزایش نرخ ارز و تورم، و فرسودگی تجهیزات تحقیقاتی، مسیر انجام پژوهش‌های علمی را دشوارتر کرده است. در کنار این مسائل، به نظر می‌رسد مهاجرت دانشگاهیان، کاهش انگیزه پژوهشگران، و محدودیت‌های ایجادشده در همکاری‌های علمی بین‌المللی نیز نقش مهمی در این روند نزولی داشته‌اند.
در کنار این چالش‌ها فضای علمی کشور نیز با تغییراتی مواجه بوده است. در سال‌های اخیر انتقادات و تبلیغات منفی در مورد «مقاله‌نویسی» افزایش یافته است.
برخی معتقدند که تاکید بیش از حد بر مقاله‌نویسی فایده‌ای برای جامعه نداشته است و ما نیازمند تحقیقات علمی مسئله‌محور برای رفع مشکلات جامعه هستیم. این در حالی است که کمیت و کیفیت انتشارات علمی، در تضاد با یکدیگر نیستند. در بسیاری از کشورها، رشد تعداد مقالات علمی همراه با بهبود کیفیت آن‌ها رخ داده است. بنابراین، کاهش انتشارات علمی می‌تواند نشانه‌ای از کاهش کلی فعالیت‌های پژوهشی باشد.
درست است که تعداد انتشارات علمی تصویر کاملی از وضعیت علمی کشور ارائه نمی‌دهد و کاهش یا افزایش تعداد مقالات، به‌تنهایی تأثیر مستقیمی بر زندگی روزمره مردم ندارد، اما روند نزولی انتشارات علمی نشان‌دهنده تحولات عمیق‌تری در زیر پوست جامعه علمی کشور است؛ تحولاتی که نیازمند بررسی دقیق و سیاست‌گذاری‌های موثر برای اصلاح مسیر علمی کشور هستند.