آریا بانو - ایسنا / گلین خانم خوش‌نویسی را نزد استادان بنامی چون آقا زین‌العابدین اصفهانی و حاج علی آقا فرزند محمدعلی خان نظم‌الدوله آموخت و در خط نسخ به مهارت بالایی دست یافت.
در تاریخ پرفراز و نشیب ایران، به‌ویژه در دوره قاجار، نام زنان فرهیخته و هنرمندی به چشم می‌خورد که در عرصه‌های مختلف فرهنگی و هنری، نقش‌آفرینی کرده‌اند. در این میان، ام‌سلمه قاجار، مشهور به گلین خانم، دختر فتحعلی‌شاه قاجار، جایگاه ویژه‌ای دارد.
وی نه‌تنها به عنوان یک شاهزاده قاجاری، بلکه به عنوان یک خوش‌نویس برجسته و زنی آگاه و فرهیخته در دربار قاجار شناخته می‌شد.
تبار و خانواده
ام‌سلمه در سال 1216 هجری قمری در تهران متولد شد. پدرش، فتحعلی‌شاه قاجار، دومین پادشاه سلسله قاجار بود و مادرش، زیباچهر خانم، از خاندان اشرافی تریگاراشویلی گرجستان بود. زیباچهر خانم، علاوه بر ام‌سلمه، دو فرزند دیگر نیز برای فتحعلی‌شاه به دنیا آورد: نواب والا محمدعلی‌میرزا دولتشاه و یک پسر که در کودکی فوت کرد. محمدعلی‌میرزا دولتشاه، با وجود داشتن مادری غیر قاجاری، به دلیل دلاوری و سخنوری خود، نقش مهمی در تاریخ قاجار ایفا کرد.
ازدواج و فرزندان
ام‌سلمه با پسرعموی خود، زین‌العابدین، فرزند حسین‌قلی‌خان قاجار، ازدواج کرد. حاصل این ازدواج دو دختر و یک پسر به نام محمدجعفر میرزا بود.
تحصیلات و هنر
ام‌سلمه از همان کودکی به هنر و دانش علاقه داشت و به تحصیل در زمینه‌های مختلف هنری از جمله خوشنویسی و تذهیب پرداخت. او خوش‌نویسی را نزد استادان بنامی چون آقا زین‌العابدین اصفهانی و حاج علی آقا فرزند محمدعلی خان نظم‌الدوله آموخت و در خط نسخ به مهارت بالایی دست یافت. برخی نیز بر این باورند که ام‌سلمه در دبستان خوش‌نویسی وصال شیرازی پرورش یافته است، مکتبی که می‌توان آن را اوج نسخ‌نویسی ایرانی دانست.
گلین خانم به عنوان یکی از زنان آگاه و فرهیخته دربار قاجار در زمانه خویش قلمداد می‌شد. روایت شده است که بسیاری از شاهزادگان برای دریافت راهنمایی و پاسخ پرسش‌های خود به او مراجعه می‌کردند.

آثار هنری
ام‌سلمه در خط نَسخ مهارتی فراوان داشت و آثاری گوناگون از او برجای مانده است. این آثار شامل موارد زیر است:
یک جلد قرآن به خط نسخ به ‌سال 1302 قمری
مجموعه‌ای نفیس از ادعیه و آیات قرآن در قالب مرقع و قطعه خوشنویسی
نسخه دعای صباح، به خط نسخ خفی و به شیوه رنگه‌نویسی، برای معتمدالدوله فرهاد میرزا در سال 1255 قمری
کتاب الدعا، به خط نسخ بر روی کاغذ فستقی الوان با جلد ترمه، در سال 1243 قمری، به سفارش برادرش محمدتقی میرزا.
دو نسخه نفیس از آثار ام سلمه، «دعای صباح» و «الدعا»، در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شوند و به نمایش گذاشته شده‌اند. نسخه برگردان دعای صباح به قلم ام‌سلمه، حاوی برگردان متن این دعا به زبان فارسی است. این ترجمه به قلم محمدهادی زاهدی انجام پذیرفته است.
در دوره قاجار، زنان دیگری نیز به هنر خوشنویسی روی آوردند. ازجمله این زنان می‌توان به ضیاءالسلطنه، دختر دیگر فتحعلی‌شاه، اشاره کرد. ضیاءالسلطنه در خط شکسته‌نویسی نامدار بود و گفته شده که در نسخ‌نویسی نیز نیکو بود. با این وجود، ام‌سلمه در میان این شهزادگان و شهدختان قاجاری بی‌شک یک استثناء است. نسخ‌نویسی ام‌سلمه به اعتبار قوام خط وی از مرز خوشنویسی معمول گذشته و در آستانه استادی ایستاده است. او در زمره خوشنویسان پرکار است، این امر البته امری نسبی است. در این نسبیت طبقه اجتماعی وی نیز دخیل است. به اعتبار آن‌که وی به تحریر و کتابت کتاب وحی و ادعیه پراخته، خوش‌نویسی وی فراگیر بوده است. اما برخلاف دیگر خوش‌نویسان نامدار، به تربیت و پرورش شاگردانی نپرداخته است.
استادان ام‌سلمه
ام‌سلمه خط را در محضر یکی از استادان نامدار نسخ‌نویسی دوران قاجار فراگرفت. این استاد نامدار زین‌العابدین اصفهانی است. اویی که به اشرف‌الکتاب نامدار است و از شاگردان مکتب احمد نیریزی محسوب می‌گردد. خط نسخ تا سده یازدهم قمری، همچنان به شیوه کهن نگاشته می‌شد و با خط ثلث آمیخته بود. اما به همت استادانی همچون میرزای نیریزی در نسخ‌نویسی شیوه‌ای نو پدیدار شد؛ شیوه‌ای که توسط خوش‌نویسانی چون زین‌العابدین اصفهانی پی گرفته شد و راهی که توسط وی شاگردان مکتب او ادامه یافت. ام‌سلمه نیز که در زمره این شاگردان است نسخ را به شیوه نوین می‌نوشت.
فقدان اطلاعات دقیق
اطلاعات مربوط به زنان قاجاری، ازجمله ام‌سلمه، در منابع تاریخی به صورت پراکنده و ناکافی وجود دارد. در بسیاری از متون حتی نامی از آنان در میان نیست و گاه از ضبط و ثبت دقیق نام‌شان پرهیز شده و از آنان به نام برادر و یا پدرشان یاد می‌شود. ام‌سلمه نیز از این آشفتگی و ابهام در امان نبوده است.
نظرات مختلف درباره تاریخ تولد
محمدعلی مصباحی نائینی، صاحب مدینه‌الادب، او را زاده سال 1216 قمری دانسته است. همو ضیاء‌السلطنه را نیز با وی هم سن دانسته. اما عبدالحسین خان ملک‌المورخین، صاحب مرآت الوقایع مظفری، در ذکر وقایع سال 1315 قمری، از درگذشت ضیاء السلطنه یاد کرده و تولد وی را سال 1272 هجری دانسته است.
نسخه‌های دعای صباح در کتابخانه ملک
در میان نفائس مجموعه خطی ملک، دو اثر از ام‌سلمه یافت می شود. هر دو تحریری است از دعای صباح. نسخ شماره 58 و 70. از این دو، نسخه برگردان نسخه شماره 70 به اهتمام کتابخانه و موزه ملی ملک، با همکاری موسسه آفرینش های هنری استان قدس رضوی، به صورت نفیس ، اینک در دسترس دوستداران هنر و ادب قرار گرفته. دعای صباح که بعد از نماز صبح خوانده می‌شود، دعایی است از حضرت علی (ع). نخستین نشانی که از این دعا امروزه می‌شناسیم به سده هفتم بازمی‌گردد: کتاب اختیار المصباح اثر سید علی ابن باقی. گروهی بر این باورند که تا آن روزگار نسخه‌ای به خط حضرت علی (ع) موجود بوده.
اما نسخه دیگر مجموعه خطی ملک (نسخه شماره58)، اثری ست که به قلم ام سلمه برای حاجی فرهاد میرزا معتمد الدوله و در تاریخ 1255 قمری کتابت شده است. از مقایسه تاریخ کتابت این دو اثر، می توان دریافت که نسخه شماره 58 نسخه ای جدیدتر است. زیرا نسخه شماره 70 در تاریخ 1243 قمری تحریر شده است.
نسخه برگردان دعای صباح به قلم ام سلمه، حاوی برگردان متن این دعاء به زبان فارسی ست. این ترجمه به قلم محمد هادی زاهدی انجام پذیرفته.