بزرگنمايي:

آریا بانو - در دل تاریخ پر فراز و نشیب ایران، داستان‌هایی هست که گویی از دل قصه‌های شاهان و پهلوانان بیرون آمده‌اند؛ اما در میان این روایت‌ها، حکایتی است که کمتر شنیده شده و در عین حال به اندازه یک حماسه بزرگ، الهام‌بخش است.

این داستان، حکایت سیده ملک خاتون است؛ زنی که در روزگاری که حکومت و قدرت در دست مردان بود، تاج و تخت را به دست گرفت و با تدبیر و شجاعت، سرزمین‌های پهناور ایران را اداره کرد.
آغاز راه؛ از همسری تا فرمانروایی
سیده خاتون یا «سیده ملک شیرین» ملقب «ام رستم» دختر رستم بن شروین از سپهبدان خاندان باوند در مازندران و همسر فخرالدوله دیلمی(387ق. ـ 366ق.) که پس از مرگ همسر به حکومت رسید او اولین حاکم زن شیعی ایرانی بعد از اسلام بود.
سیده ملک خاتون، دختر خاندان باوندیان طبرستان، در همسری فخرالدوله دیلمی، یکی از شاهان مقتدر آل بویه درآمد. او نه تنها همسری وفادار بود بلکه مشاوری خردمند و سیاستمداری زیرک برای همسرش به شمار می‌رفت. نفوذ سیده خاتون در دربار فخرالدوله و مدیریت امور سیاسی و اقتصادی در زمان او نشان‌دهنده توانمندی و تأثیرگذاری او به‌عنوان یک حاکم مؤثر در تاریخ ایران است. در دوران اولیه حکومت فخرالدوله، او به‌ویژه به اندیشه‌های سیاسی و مدیریت صاحب بن عباد، وزیر مشهور شیعه، تکیه داشت. اما پس از مرگ صاحب بن عباد در 385 هجری، سیده خاتون نقش مشاور شاه را بر عهده گرفت و به تدریج نفوذ و قدرت او در دربار افزایش یافت.
سیده خاتون با نظارت بر دو تن از کارگزاران دربار که افراد او بودند، کنترل کامل و مستقیمی بر امور دیوان و دربار داشت و به‌طور مؤثری بر گردش امور امپراتوری نظارت می‌کرد. فخرالدوله به‌خصوص در امور سیاسی و مدیریتی به سیده خاتون تکیه کرد و او را در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور مشاوره می‌کرد.
نفوذ سیده خاتون به امور سیاسی محدود نمی‌شد؛ او در میادین نبرد حاضر بود و با سربازان ارتباط برقرار می‌کرد. او همچنین بر امور مالی و مالیاتی کشور نظارت داشت و کلید خزائن فخرالدوله تا زمان مرگش در اختیار او بود.
تصور کنید؛ زنی در قرن چهارم هجری، در شهری چون ری، در میان مردانی که قدرت را انحصاری برای خود می‌دانستند، چگونه توانست جایگاه خود را حفظ کند؟ پاسخ در هوشمندی، صلابت و ایمان راسخ او نهفته بود.
حکمرانی در میان طوفان‌ها
سال‌ها گذشت و سیده ملک خاتون با مدیریتی بی‌نظیر، ری، همدان، اصفهان و بخش‌هایی از شمال و مرکز ایران را اداره کرد. او نه تنها به امور مالی و لشکری نظارت داشت، بلکه در برابر تهدیدهای بزرگ نیز ایستادگی کرد.
قلمرو حکومت آل بویه در دوره سیده ملکه خاتون شامل بخش‌های مهمی از شمال و مرکز ایران بود که به ویژه شاخه جبال آل بویه را در بر می‌گرفت. پس از درگذشت همسرش فخرالدوله دیلمی در سال 387 هجری قمری، سیده خاتون به عنوان نایب‌السلطنه و مادر پادشاهان، اداره حکومت را به دست گرفت و فرزندانش را به حکومت مناطق مختلف گماشت: ابوطالب رستم (مجدالدوله) بر ری، ابوطاهر شاه خسرو (شمس‌الدوله) بر همدان و ابوشجاع عین‌الدوله بر اصفهان که در آن زمان تنها هفت سال داشت.
به این ترتیب، قلمرو تحت نفوذ سیده خاتون شامل شهرهای مهمی چون ری، همدان و اصفهان بود و بخش‌هایی از شمال ایران (طبرستان) نیز در حوزه نفوذ خاندان باوندی و آل بویه قرار داشت. او با حمایت برادرش اسپهبد طبرستان، کنترل امور حکومت ری و شاخه جبال آل بویه را به طور مستقیم در دست داشت و بر تمام امور حکومتی، مالی و نظامی مسلط بود.
در این دوره، ری به عنوان مرکز حکومت شاخه جبال آل بویه اهمیت ویژه‌ای داشت و سیده خاتون با تدبیر توانست این قلمرو را در برابر تهدیدات نظامی، به ویژه حملات سلطان محمود غزنوی، حفظ کند و از سقوط ری جلوگیری نماید.
بنابراین، قلمرو حکومت آل بویه در دوره سیده خاتون شامل بخش‌های وسیعی از شمال و مرکز ایران بود که با مدیریت او و فرزندانش اداره می‌شد و او به عنوان «ام‌الملوک» (مادر پادشاهان) نقش محوری و فرمانروایی مستقیم بر این مناطق داشت.
روزی به سیده ملک خاتون خبر دادند سواری از سوی محمود غزنوی آمده است. سلطان محمود در نامه ی خود نوشته بود: باید خطبه و سکه به نام من کنی و خراج فرستی والا جنگ را آماده باشی. ام رستم، به پیک محمود گفت : اگر خواست سرور شما را نپذیرم چه خواهد شد ؟
پیک گفت آنوقت محمود غزنوی سرزمین شما را براستی از آن خود خواهد کرد.
ام رستم به پیک گفت : که پاسخ مرا همین گونه که می گویم به سرورتان بگویید:در عهد شوهرم همیشه می ترسیدم که محمود با سپاهش بیاید و کشور ما را نابود کند ولی امروز ترسم فرو ریخته است برای اینکه می بینم شخصی مانند محمود غزنوی که می گویند یک سلطانی باهوش و جوانمرد است برروی زنی شمشیر می کشد به سرورتان بگویید اگر میهنم مورد یورش قرار گیرد با شمشیر از او پذیرایی خواهم نمود اگر محمود را شکست دهم تاریخ خواهد نوشت که محمود غزنوی را زن جنگاور کشت و اگر کشته شوم باز تاریخ یک سخن خواهد گفت محمود غزنوی زنی را کشت.
پاسخ هوشمندانه بانو ام رستم ، سبب شد که محمود تا پایان زندگی آن بانو از لشکرکشی به ری خودداری کند.
حمایت از دانش و فرهنگ؛ حکمرانی با نگاه به آینده
در دربار سیده خاتون، علم و دانش جایگاه ویژه‌ای داشتند. او به عنوان مادری دلسوز و حکمرانی خردمند، برای فرزندش مجدالدوله استادان برجسته‌ای را برگزید تا زمینه رشد علمی و مذهبی او فراهم شود. احمد بن فارسی همدانی، عالم لغوی و محدث برجسته آن زمان، از جمله استادان مجدالدوله بود که با حمایت سیده خاتون در دربار حضور داشت.
کتابخانه‌های بزرگ و غنی در شهر ری، که مرکز حکومت او بود، به محلی برای تجمع دانشمندان و اندیشمندان تبدیل شده بود. این کتابخانه‌ها نه تنها در زمینه علوم دینی، بلکه در علوم نجوم، فلسفه و حکمت نیز منابعی گرانبها در اختیار پژوهشگران قرار می‌دادند. یکی از مهم‌ترین چهره‌هایی که از این امکانات بهره برد، ابوعلی سینا، فیلسوف و پزشک نامی ایرانی بود که در دوران قدرت سیده خاتون مدتی را در دربار او و فرزندش مجدالدوله گذراند و از کتابخانه غنی ری بهره‌مند شد.
سیده خاتون با تدبیر خود توانست ارتباط علمی میان مراکز شیعی ایران و عراق را تقویت کند. در زمان حکومت او، دانشمندان شیعه از ایران به بغداد، مرکز علمی شیعیان، رفت‌وآمد داشتند و پس از تحصیل به ایران بازمی‌گشتند. این ارتباط علمی، زمینه‌ساز رشد و گسترش علوم شیعی در ایران شد و ری را به یک مرکز مهم علمی و فرهنگی تبدیل کرد
پس از بیش از سه دهه حکومت موفق، سیده ملکه خاتون در سال 419 هجری قمری درگذشت. با مرگ او، دوران حکومت آل بویه در ری به پایان رسید و فرزندش مجدالدوله زمینه سقوط را فراهم کرد. اما نام و یاد سیده ملکه خاتون همچنان در دل تاریخ ایران زنده است؛ زنی که نشان داد قدرت، تنها در دستان مردان نیست و حکمرانی خردمندانه می‌تواند از جنس زنان نیز باشد.
منابع:
بیات، عزیز الله، کلیات تاریخ تطبیقی ایران، تهران، امیر کبیر، 1377ش.
بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، تهران، فروغی، 1361ش
توکلی، فائزه، «سیده ملکه خاتون نخستین فرمانروای زن شیعه ایرانی»، بانوان شیعه، شماره 16، تابستان 1387ش
جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، 1387ش
ترکمنی آذر، پروین، «حاکمان زن شیعه مذهب در تاریخ ایران، شماره 6 و 7، 1384ش و 1385ش