آریا بانو - فارس / مهربانی؟! آن هم در این روزهایی که آدم‌ها باید خیلی زرنگ و محتاط باشند تا بتوانند گلیم‌شان را از آب بیرون بکشند و سرشان کلاه نرود؟ بیشتر شبیه شوخی به نظر می‌آید تا یک نیاز دل‌چسب و شیرین برای ساختن جهانی بهتر و نورانی‌تر. شاید با خودتان بگویید چرا باید مهربان باشیم؟ اصلاً مهربانی چه اهمیتی دارد وقتی هر روز صبح، با خبر بمب و موشک و کشتار دسته جمعی آدم‌های بی‌گناه بیدار می‌شویم؟ یا حتی به این روایت بخندید که سراغ مهربانی رفته. اما همه ما، همان‌قدر که به آب و غذا و هوا نیاز داریم، مهربانی هم می‌خواهیم.
کارِن آرمسترانگ، که نویسنده، دین‌پژوه و یک مورخ دینی است، کتابی به نام «از دلِ تو تا دلِ من» دارد که در آن با در کنار هم قرار دادن اصول مهربانی در تمام ادیان الهی و حتی غیرالهی، به ما یادآوری می‌کند که مهربانی و شفقت، بخش گم‌شده زندگی ماست که دوباره باید آن را جست‌وجو و در درون و بیرون‌مان زنده کنیم.
مهربانی، معیار معنویت حقیقی
این دین‌پژوه در بخشی از کتاب‌اش می‌نویسد «این روزها کمتر درباره شفقت و مهربانی می‌شنویم. ادیان تأکید می‌کنند که شفقت معیارِ معنویت حقیقی است اما برخی گمان می‌کنند که خود دین باعث همه جنگ‌ها بوده است. علت اصلی این منازعات اغلب آز و حسد و جاه‌طلبی است. تروریست‌ها از دین برای توجیه شرارت و قساوت استفاده می‌کنند. کلیسای کاتولیک سواستفاده جنسی کشیشان و در نتیجه مصائب زنان و کودکان را نادیده می‌گیرد. برخی رهبران دینی، مانند سیاست‌مداران سکولار رفتار می‌کنند. در بیان عمومی خود کمتر از مهربانی و شفقت سخن می‌گویند و مناقشات فرهنگی و اعتقادی یا سیاسی را معیار و میزانِ دین حقیقی قلمداد می‌کنند.
خانم آرمسترانگ در بخش دیگری از کتاب‌اش، با تأکید بیشتری بر اهمیت مهربانی در جهان امروز، می‌گوید «با این حال، کمتر زمانی مانند اکنون به صدای شفقت‌آمیز دین نیازمند بوده‌ایم. جهان به طرز خطرناکی دو قطبی شده است. نتیجه نامتوازن بودن نگران‌کننده قدرت و ثروت، خواری، بیگانگی، رخوت و خشم فزاینده‌ای است که در قساوت تروریسم فوران می‌کند. ما درگیر جنگ‌هایی هستیم که نه قادریم به آن‌ها پایان بخشیم و نه می‌توانیم در آن‌ها پیروز شویم. اما آیا مهربانی و شفقت از این توانایی برخوردار است که مشکلات به ظاهر حل‌ناشدنی زمانه ما را حل کند؟ آیا این فضیلت حتی در عصر تکنولوژی امکان‌پذیر است؟»

آیا می‌توان واقعاً مهربان بود؟
در حالی که پشت میز تحریریه نشسته‌ام و حرف‌های خانم آرمسترانگ را با خودم مرور می‌کنم، به این فکر می‌کنم که اگر هر آدمی، به صورت فردی، برای گسترش مهربانی، در جامعه اطراف خودش تلاش کند، در نهایت، هر جامعه‌ای با حجم گسترده‌ای از مهربانی‌ها روبه‌رو خواهد بود که هر لحظه بیشتر از لحظه قبل، در جان‌هایمان تکثیر می‌شود. اما آیا واقعاً می‌توان مهربان بود و جهان را از مهربانی پُر کرد؟ این سوالی است که نسیمه صیاحی، کارشناس دینی و تربیتی حوزه، در یک گفت‌وگوی دوستانه و صمیمی به آن پاسخ می‌دهد:«هیچ انسانی، در آفرینش، شر مطلق نیست و حتی آدم‌هایی که از مسیر حق منحرف شده‌اند نیز در بزنگاه‌ها، اندکی از ترحم و مهربانیِ باقی‌مانده در وجودشان تراوش می‌کند و هیچ‌کس بدون مهربانی نیست اما مقدار مهربانی در آدم‌ها کم و زیاد می‌شود که باید آن را تقویت کرد. پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم فرمودند «دوستی و مهرورزی با مردم نیمی از دین است.» با توجه به این روایت می‌توان به این نتیجه رسید که مهربانی به میزان ایمان انسان‌ها هم وابسته است، هر چقدر که انسان به خدا نزدیک‌تر باشد قطعاً رنگ خدایی خواهد گرفت و رحیمیت و رحمانیت یا همان مهربانی، یکی از این رنگ‌هاست.»

با آدم‌ها اُنس بگیریم
خداوند بذر مهربانی‌ را در وجود همه ما کاشته اما چطور می‌توان درخت مهربانی را رشد و پرورش داد و میوه‌های شیرین‌اش را برداشت کرد؟ این کارشناس دینی و تربیتی در جواب، نکات جالبی می‌گوید: «پیامبر صل الله علیه و آله و سلم راه را به ما نشان داده‌اند و فرمودند «بهترینِ مؤمنان کسی است که با مؤمنان اُنس بگیرد و کسی که اُنس نگیرد و اُنس نپذیرد، خیری در او نیست.» می‌بینید؟ انسان برای دوام در این اجتماع و برای برخورداری از زندگی مسالمت‌آمیزِ همراه با آرامش، مهربانی با دیگران را باید به طور شخصی و فردی بر خودش واجب کند. به همین دلیل است که در دین اسلام، پیوسته بر مودت و مهربانی با همدیگر تأکید شده تا جامعه‌ای رو به پیشرفت و تعالی داشته باشیم.»
راه‌های مهربانی چیست؟
«این‌طور هم نیست که مهربانی از چشم خداوند دور باشد و هیچ ارزش معنوی‌ای نداشته باشد. رسول اکرم صل الله علیه و آله و سلم فرمودند «بهترینِ کارها پس از ایمان به خدا، دوستی با مردم است.» مرتبه مودت و مهربانی را در اسلام می‌بینید؟ مهربانی در اسلام آن‌قدر جایگاه بالایی دارد که پیامبر رحمت جایگاهش را بعد از مرتبه ایمان به خداوند قرار داده است. حالا با این همه تأکید بر محبت و مهربانی، این‌طور نیست که در میانه راه رها شویم و اولیاء خدا، طریقه و مسیر این مودت را هم به ما نشان داده‌اند و امام علی علیه السلام فرمودند: «با سه صفت، محبت و دوستی به دست می‌آوری: انصاف در معاشرت، همدردی با دیگران در خوشی و ناخوشی، برخورد با قلب پاک و سالم.» پس اگر مهربانی سیال شود و دست به دست در جامعه بچرخد، مدینه فاضله شکل خواهد گرفت.»

مهربانی، دلیلی برای باریدن رحمت الهی
نمی‌دانم برداشت درستی است یا غلط، اما همه احساس می‌کنیم که نسل‌های قبلی، آدم‌های مهربان‌تری بودند و با نگاه منفی‌تری به جامعه امروز، می‌گوییم مهربانی نیست؛ واقعاً همین‌طور است؟خانم صیاحی توضیح می‌دهد: «در روزگاران قدیم، مهربانی بیشتر از عصر جدید بود و برای مثال، جوانان لنگ ازدواج نبودند چون برای مهیا کردن ازدواج دو نفر، نه یک خانواده بلکه قومی به پا میخواست و در مثال‌های دیگر می‌توان به زندگی کردن همزمان چند خانواده در یک خانه اشاره کرد که با مهربانی و مودت همراه بود که بسیار هم رایج بود و خدا غرق رحمت‌شان می‌کرد اما امروزه متأسفانه اعضای یک خانواده کوچک هم به سختی یکدیگر را تحمل می‌کنند و این در حالی است که امام علی علیه السلام فرمودند «با مهربانی به دیگران است که رحمت خدا فرود می‌آید.» اما این‌طور هم نیست که مطلق بگوییم آن زمان مهربان‌تر بودند.»
این کارشناس دینی و تربیتی با یادآوری کمک زنان بعد از فرمان رهبر، ادامه می‌دهد «در بسیاری از کشورها، مهربانی و دست‌گیری کمرنگ شده و روابط انسانی رو به سردی رفته، گویی مردگانی متحرک هستند که فقط در حال انجام امورات روزمره‌شان می‌روند و می‌آیند. اما طبق فرمایش امام باقر علیه السلام «دین همان محبت است و محبت همان دین است.» و همین نگاه دینی نسبت به مهربانی باعث شده که ما نسبت به ظلمی که فرسنگ‌ها با ملت ایران فاصله دارد همدردی کنیم، بی‌تفاوت نباشیم و احساس تکلیف هم داشته باشیم و تنها با یک اشاره ولی امر، زنان مؤمنه از ارزشمندترین دارایی‌های مادی‌شان دل بکنند و آن‌ها را در حمایت از مردم مظلوم غزه و لبنان ببخشند.

زن به مهربانی عادت دارد چون ذات او این‌گونه آفریده شده تا در نهایت مادری کند؛ همین زنِ زمان امروز، از دور با کودکان مظلوم غزه مادرانگی می‌کرد؛ قبلا فقط دست به دعا بود و گریه می‌کرد اما الان متوجه شده که می‌توان به صورت عملی مهربانی کرد و تا به این لحظه، با مهربانی‌هایشان حماسه آفریدند.»
مهربانی هم باید در جای خودش باشد
علاوه بر ابعاد فردی مهربانی، در شرایط بحرانی، مهربانی می‌تواند کنشگری فعالی برای حل آن بحران اجتماعی داشته باشد. دست‌هایی که با مهربانی به هم گره می‌خورند قدرت بیشتری برای حل چالش‌ها نسبت به یک دست دارند. اما سوال تازه و البته آخرین سوالی که پیش می‌آید این است آیا در همه شرایط، باید بی هیچ گونه قید و شرطی، مهربان بود؟
این کارشناس دینی و تربیتی گفت‌وگویمان را این‌طور پایان می‌دهد: «همین دین اسلامی که به وفور بر محبت و مهربانی توصیه‌های ویژه دارد، در موقعیت‌هایی نیز، مهربانی را نکوهیده می‌داند که از جمله این موقعیت‌ها آیه 29 سوره فتح است که خداوند می‌فرماید «محمد، فرستاده خداست و کسانی که با او هستند بر کافران، سرسخت و در میان خودشان با یکدیگر مهربان‌اند.»در این آیه، افراط و تفریط در مهربانی گوشزد شده و به ما نشان می‌دهد که مهربانی با دشمنان، نه تنها نقطه قوت نیست که نقطه ضعف نیز به حساب می‌آید. در کل، هیچ‌کس از آخرین خداحافظی‌اش خبر ندارد؛ شاید صبح از خانه بیرون رفتن‌مان به تصمیم خودمان باشد اما برگشت‌مان دست خداست، پس به نظرتان بهتر نیست سخت نگیریم و تا می‌توانیم با هم مهربان باشیم؟»