بزرگنمايي:

آریا بانو - جام جم / در سال‌های اخیر، تلویزیون صحنه‌ تحولی آرام اما چشمگیر در نمایش نقش زنان بوده؛ تحولی که زنان را از حاشیه‌ روایت‌ها به متن ماجرا رسانده و حضور آنها را در جایگاه شخصیت‌های محوری، پررنگ‌تر از همیشه به‌تصویر کشیده. این روزها در بسیاری از سریال‌های پرمخاطب تلویزیونی، شخصیت‌های زن دیگر صرفا درنقش‌های مکمل ظاهر نمی‌شوند بلکه گره‌ اصلی داستان را در دستان خود دارند و روایت را پیش می‌برند.
نگاه تازه به شخصیت‌پردازی زنان باعث شده تصویر بانوان در قاب تلویزیون واقعی‌تر، متنوع‌تر و الهام‌بخش‌تر از گذشته باشد. نگاهی که همسو با تحولات اجتماعی توانسته جایگاه زنان را در روایت‌های نمایشی بازتعریف کند. از سوی دیگر، حضور زنان در پشت صحنه به‌عنوان نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده سهم بزرگی در این دگرگونی داشته. امروز بسیاری از مجموعه‌هایی که مخاطب گسترده پیدا کرده‌اند، به قلم یا نگاه خلاقانه زنان هنرمند شکل گرفته‌اند. در این شماره از پرونده «قاب کوچک» سراغ محمود معظمی، پوراندخت مهیمن، مهدیه نساج، نسرین مرادی و فاطیما بهارمست رفتیم و با آنها درباره جایگاه زنان در سریال‌های تلویزیونی گفت‌وگو کردیم. 
نیمی از قهرمانان سریال‌هایم زنان هستند 
بازار
محمود معظمی، کارگردان تلویزیونی در گفت‌وگو با قاب کوچک با اشاره به روند تحول در جایگاه زنان در آثار نمایشی تلویزیون و سینما گفت: با نگاهی به تولیدات چندسال اخیر تلویزیون می‌توان گفت زنان به جایگاهی منطقی و قابل‌قبول در آثار دراماتیک دست یافته‌اند و تأثیر اجتماعی آنها در این تولیدات به‌خوبی نمایان شده.او با تأکید بر نقش مؤثر زنان در ساختار خانواده و جامعه افزود: نیمی از جمعیت کشور را زنان تشکیل می‌دهند و این گروه انتظار دارند رسانه ‌ملی به‌عنوان آینه تمام‌نمای جامعه، جایگاه درستی برای آنان قائل شود. زنان به‌عنوان اعضای تأثیرگذار خانواده، نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت فرزندان ایفا می‌کنند و در بسیاری از رخدادهای اجتماعی و خانوادگی نیز نقشی قهرمانانه دارند. 
معظمی همچنین به اهمیت بازتاب واقع‌گرایانه حضور زنان در آثار نمایشی اشاره کرد و گفت: زنان در حوزه‌های مدیریتی، تخصصی و تحصیلی نیز نقش فعالی دارند و این واقعیت باید در آثار هنری بازتاب داده شود. 
او درباره رویکرد شخصی‌اش در تولید آثار نمایشی نیز گفت: حدود 80درصد از آثارم زنان نقش اصلی و محوری را بر‌عهده دارند. برای مثال، در سریال‌هایی مانند تکیه بر باد، بوی باران، تمام‌رخ و اخیرا سریال فریبا، زنان نه‌تنها پیش‌برنده قصه هستند بلکه در مقام قهرمانان اصلی حضور دارند. این آثار نگاه آسیب‌شناسانه اجتماعی و فرهنگی به مسائل زنان، خانواده و تأثیرات شبکه‌های اجتماعی دارند. معظمی با تأکید بر تأثیرپذیری مخاطب از آثار زن‌محور افزود: وقتی سوژه از دل جامعه گرفته شده باشد، بازتابش نیز به همان میزان برای مخاطب باورپذیر و ملموس خواهد بود. مخاطب با شخصیت‌ها همذات‌پنداری کرده و پیام اثر هنری را بهتر دریافت می‌کند.
این مدرس دانشگاه در پایان گفت: آثار نمایشی باید همچنان به جایگاه زنان با دقت و ظرافت بپردازند و با ارائه راهکارهای کاربردی، به‌ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی خانواده‌ها کمک کنند. 
تلویزیون خانه دوم من است
پوراندخت مهیمن که در مجموعه‌های تلویزیونی زیادی بازی کرده، با اشاره به جایگاه مهم رسانه ‌ملی در میان خانواده‌ها به قاب کوچک گفت: تلویزیون خانه دوم من است.از سال‌های ابتدایی بازی در سریال «آیینه» تا امروز، در فراز و فرودهای بسیاری با این رسانه همراه بوده‌ام. در سرما، گرما و شب و روز بارها در شرایط سخت کار کرده‌ام و تلاشم همیشه با عشق بوده. او با بیان این‌که احساس عمیقی نسبت به تولیدات تلویزیون دارد، افزود: مثل مادری هستم که برای فرزندش زحمت کشیده‌. بنابراین طبیعی است به آن حساسیت داشته باشم. تمام سریال‌هایم را_ چه آنهایی که خروجی فوق‌‌العاده‌ای داشته‌اند و چه آنهایی که کمتر دیده شده‌اند_ مثل فرزندانم دوست دارم و برای همه‌شان زحمت کشیده‌ام. 
این بازیگر باسابقه، درباره اهمیت شخصیت‌های زن در سریال‌ها نیز گفت: هر نقشی که به یک خانم داده می‌شود‌ چه مادر باشد، چه پزشک، چه وکیل یا معلم باید آن‌قدر با دقت نوشته و بازی شود که مخاطب با او ارتباط برقرار و آن نقش را باور کند. همذات‌پنداری با شخصیت‌های زنانه از مهم‌ترین عوامل موفقیت سریال‌هاست. مهیمن با تمجید از حضور پررنگ بانوان در حوزه کارگردانی و نویسندگی نیز اظهار داشت: در سال‌های اخیر کارگردانان زن نشان داده‌اند می‌توانند آثاری تأثیرگذار و موفق خلق کنند. این تجربه‌های موفق، مسیر را برای حضور مؤثرتر زنان در پشت صحنه هموارتر کرده.او در ادامه گفت: باور دارم اگر متن خوب،نویسنده توانمند وکارگردان دلسوز درکنار بازیگران قرار بگیرند، خروجی یک سریال می‌تواند بسیار موفق باشد. مخاطبان اصلی تلویزیون در طول روز بیشتر بانوان هستند. بنابراین نقش پررنگ زنان در سریال‌ها و آثار نمایشی می‌تواند مخاطبان بیشتری را جذب کند.
پوراندخت مهیمن همچنین از تعامل نسل قدیم و جدید بازیگران به‌عنوان ضرورتی مهم یاد کرد و گفت: بازیگران جوان بسیار خوب، با‌استعداد و با انگیزه زیاد داریم. وقتی آنها در کنار پیشکسوتان قرار بگیرند، می‌توانند از تجربه‌ها استفاده کنند. این تعامل مکمل است و خروجی آن آثار درخشان‌تری خواهد بود. 
تحول در روایت رسانه‌ای 
نسرین مرادی، بازیگر سینما و تلویزیون در گفت‌و‌گو با قاب کوچک با اشاره به تغییر جایگاه زنان در سریال‌های تلویزیونی اظهار کرد: حضور پررنگ و معناگرای زنان در سریال‌های ایرانی پلی ا‌ست میان واقعیت و رؤیا که مخاطب را به بازاندیشی در نقش‌ها و باورهای فرهنگی فرامی‌خواند. وقتی زن در قاب تصویر علاوه بر ایفای نقش مادر یا همسر، به‌مثابه نماد اندیشه، پایداری و تحول دیده می‌شود، پیام سریال از مرز سرگرمی عبور می‌کند و به ابزار تربیت اجتماعی بدل می‌شود. مرادی، حضور اصیل زن در رسانه را معیاری برای سنجش تراز فرهنگی جامعه دانست و افزود: وقتی کاراکتر زن از کلیشه‌ها عبور کند، زن در سریال‌ها می‌تواند روایتگر صلح، صبر و شکوفایی باشد. 
این بازیگر نوع نقش‌آفرینی‌های زنانه در سریال‌های اخیر را نشانه‌ای از تحول در روایت رسانه‌ای توصیف کرد و گفت: فاصله گرفتن از کلیشه یعنی عبور از تصویرهای تکراری و رسیدن به شخصیت‌هایی با لایه‌های روانی، اجتماعی و انسانی پیچیده‌تر. او تأکید کرد که این تغییر نه‌تنها به ارتقای تصویر زن در قاب تلویزیون کمک می‌کند بلکه افق نگاه مخاطب را نیز گسترش می‌دهد. 
مرادی نقش زنان را در ارتقای فرهنگ رسانه‌ای مؤثر دانست و ادامه داد: زن امروز سریال‌ها آینه‌ای ا‌ست از زن جامعه متفکر، کنشگر و اثرگذار. چنین رویکردی، گامی مؤثر در بازآفرینی فرهنگ رسانه‌ای ا‌ست.
وی همچنین به نقش پررنگ زنان در فرآیند تولید سریال‌ها اشاره کرد: حضور زنان در جایگاه‌های کلیدی همچون نویسندگی، کارگردانی، تهیه‌کنندگی و بازیگری، نقشی بنیادین در پوست‌اندازی تصویر زن در سریال‌های ایرانی داشته. هنگامی که روایت از دل تجربه‌ زنانه جوش می‌زند، شخصیت‌ها به کاراکترهایی باورپذیر برای مخاطب تبدیل می‌شوند، نه سایه‌هایی محو و مصنوعی.او با اشاره به تجربه‌های شخصی‌اش در عرصه بازیگری افزود: در تمام آثار نمایشی که بازی کرده‌ام، تلاشم این بوده که زن را نه به‌عنوان یک تیپ تکراری بلکه به‌عنوان فردی با هویتی منحصربه‌فرد و جهان درونی خاص به تصویر بکشم. برایم مهم بوده که زن فقط درگیر عشق یا غم نباشد بلکه کنشگر و اندیشمند ظاهر شود.
مرادی در پایان گفت: باور دارم هر نقش فرصتی است برای بازتعریف زن در ذهن مخاطب. اگر این تصویر واقعی، عمیق و انسانی باشد می‌تواند نگاه جامعه را نیز تغییر دهد. 
نغمه‌هایی تازه در بازنمایی زنان 
فاطیما بهارمست، بازیگر تلویزیون در گفت‌وگو با قاب کوچک، ضمن مرور تجربه‌های کاری‌اش در سال‌های اخیر به موضوع جایگاه شخصیت‌های زن در روایت‌های نمایشی پرداخت و گفت: در بیشتر کارهایی که حضور داشتم معمولا در کنار یک کاراکتر مرد ایفای نقش می‌کردم. به‌نظرم در سال‌های اخیر این امکان وجود دارد که شخصیت‌های زن در داستان‌ها حضور پررنگ‌تری داشته باشند؛ به‌ویژه اگر نگاه نویسنده‌ها و کارگردان‌ها به این سمت معطوف شود.
بهارمست با اشاره به این‌که قصه‌ سریال‌ها ظرفیت پذیرش قهرمان زن را دارند، گفت: زن‌ها هم می‌توانند قهرمان داستان باشند‌؛ قهرمانی که نقاط قوت و ضعف خود را دارد و در دل جامعه امروز زندگی می‌کند. فضای فرهنگی ما آماده پذیرش چنین شخصیت‌هایی است. فقط کافی ا‌ست آنها را باور کنیم و اجازه دهیم در روایت‌ها بدرخشند. 
وی درباره تأثیر حضور زنان در بخش‌های تولیدی آثار نمایشی نیز گفت: وقتی خانمی نویسنده یا کارگردان باشد طبیعتا شناخت نزدیک‌تری از جزئیات زندگی و احساسات زنانه دارد. همین می‌تواند باعث شود روایت باورپذیرتر و ملموس‌تر باشد. بهارمست در بخش دیگری از گفت‌وگو به تجربه خود در فصل چهارم سریال «از سرنوشت» اشاره کرد و گفت: کاراکتر نغمه در این فصل، روند رشد مستقلی داشت. از موقعیتی شخصی عبور کرد، شغل خودش را پیدا کرد و در آن موفق شد. این نقش نماینده بخشی از زنان امروز است که برای ساختن مسیر زندگی‌شان تلاش می‌کنند.
وی با تأکید بر اهمیت الگوهای تصویری برای نسل جوان بیان کرد: در بازخوردهایی که از مخاطبان نوجوان دریافت کردم، دیدم که بسیاری از آنها با دیدن این شخصیت‌ها به فکر ساختن آینده افتاده‌اند‌؛ چه در زمینه تحصیل و چه در مسیر شغلی. همین نشان می‌دهد که نمایش تلاش و پویایی شخصیت‌ها می‌تواند الهام‌بخش باشد. بهارمست در پایان گفت: امروزه زنان در جایگاه‌های مختلفی در جامعه حضور دارند‌؛ از مدیریت و آموزش گرفته تا فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی. آثار نمایشی هم می‌توانند با به‌تصویر کشیدن این واقعیت‌ها به‌غنای فرهنگی جامعه کمک کنند.
فرصت بیشتر برای شخصیت‌پردازی زنان 
مهدیه نساج، بازیگر تلویزیون و تئاتر در گفت‌وگو با قاب کوچک با اشاره به ظرفیت‌های بالای زنان در ایفای نقش‌های نمایشی، بر اهمیت توجه به حضور مؤثرتر آنها در ساختار داستانی آثار تلویزیونی تأکید کرد و با بیان این‌که زنان نیمی از جمعیت جامعه و بخش مهمی از مخاطبان تولیدات تلویزیونی را تشکیل می‌دهند، گفت: تجربه نشان داده که پرداختن به شخصیت‌های زنانه به شکل محوری و دقیق می‌تواند ابعاد تازه‌ای از روایت را پیش‌روی مخاطب قرار دهد. او درباره ظرافت‌های شخصیت‌پردازی نیز گفت: هر شخصیت، چه زن و چه مرد، مجموعه‌ای از نقاط ضعف و قوت است و زمانی می‌تواند به‌دل مخاطب بنشیند که به‌دور از قطب‌بندی مطلق، به‌عنوان یک انسان چندوجهی تصویر شود.
نساج، نقش نویسندگان را در این زمینه کلیدی دانست و اضافه کرد: نویسندگان در چارچوب ضوابط و سلیقه مخاطب می‌توانند با خلاقیت بیشتر، بستر مناسبی برای شکل‌گیری شخصیت‌های زنانه‌ای فراهم کنند که در عین هماهنگی با ساختار قصه، عمق و هویت مستقل خود را نیز حفظ کرده باشند. 
او در پایان اظهار داشت: آنچه که برای یک بازیگر زن اهمیت دارد، فراهم ‌آمدن بستری برای خلق نقش‌هایی ا‌ست که دغدغه‌ها، خواسته‌ها و جهان ذهنی بخشی از جامعه را به شکلی واقع‌گرایانه و هنرمندانه منعکس کند.