آریا بانو - ایسنا / هوش مصنوعی(AI) در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین فناوری‌های قرن 21 تبدیل شده است؛ فناوری‌ای که مرزهای سنتی علم، صنعت، امنیت، سلامت و آموزش را دگرگون کرده و آینده‌ای متفاوت را پیش روی بشر گشوده است. رشد چشمگیر توان محاسباتی، توسعه الگوریتم‌های یادگیری ماشین و در دسترس قرار گرفتن داده‌های گسترده، به هوش مصنوعی این امکان را داده‌اند که به ابزاری توانمند برای تصمیم‌گیری، پیش‌بینی و خودکارسازی فرایندها در حوزه‌های گوناگون تبدیل شود.
در دنیای امروز، کشورها و جوامع مختلف در تلاش‌اند تا جایگاه خود را در عرصه‌ توسعه و بهره‌برداری از هوش مصنوعی تثبیت کنند. از عرصه‌های نظامی و دفاعی گرفته تا حوزه‌های انسانی مانند سلامت و آموزش، AI نه‌تنها ابزارهایی کارآمد را به ارمغان آورده، بلکه پرسش‌های تازه‌ای درباره مسئولیت‌پذیری، اخلاق، ایمنی و آینده کار و زندگی انسانی مطرح کرده است. این فناوری در مواجهه با بحران‌ها نیز نقشی بی‌بدیل دارد و می‌تواند با تحلیل سریع داده‌ها و پیش‌بینی دقیق‌تر، به نجات جان انسان‌ها و کاهش خسارات کمک کند.
در عین حال، مسئله مهم دیگری که نباید از نظر دور داشت، بومی‌سازی فناوری‌های هوش مصنوعی است. برای کشورهایی مانند ایران که ظرفیت‌های علمی، صنعتی و انسانی چشمگیری دارند، مسیر توسعه هوش مصنوعی می‌تواند فرصتی بی‌نظیر برای خودکفایی فناوری و افزایش توان رقابتی در عرصه بین‌المللی باشد. شهرهایی مانند اصفهان، با پیشینه علمی، دانشگاهی و صنعتی غنی، می‌توانند در این زمینه نقش‌آفرینی ویژه‌ای داشته باشند.
با وجود این ظرفیت‌ها، چالش‌هایی نیز در مسیر توسعه ایمن و اخلاقی هوش مصنوعی وجود دارد؛ از تدوین قوانین جامع و حمایت‌های زیرساختی گرفته تا تقویت مهارت‌های لازم در نسل جوان و حمایت از استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا. مسیر هوش مصنوعی، مسیری صرفاً فناورانه نیست، بلکه نیازمند رویکردی چندبُعدی است که جنبه‌های اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را نیز در بر گیرد.
در همین رابطه با نیره قهرمان، مسئول مرکز حمایت از تحقیقات کاربردی هوش مصنوعی سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری استان اصفهان به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید.

نقش هوش مصنوعی در توسعه فناوری‌های نظامی و دفاعی چیست و چگونه می‌توان از آن به‌طور مسئولانه در این حوزه استفاده کرد؟
هوش مصنوعی نقش مهمی در توسعه فناوری‌های نظامی و دفاعی دارد و می‌تواند در زمینه‌هایی مانند شناسایی تهدیدات، تحلیل داده‌های اطلاعاتی، فرماندهی و کنترل و بهینه‌سازی سیستم‌های دفاعی مورد استفاده قرار گیرد. از جمله کاربردهای کلیدی آن می‌توان به سیستم‌های نظارتی و شناسایی پیشرفته، پهپادهای خودران، تحلیل داده‌های جاسوسی و سامانه‌های دفاع سایبری اشاره کرد.
برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی در این حوزه، باید به اصولی مانند شفافیت، پاسخگویی، رعایت حقوق بشر و جلوگیری از اتوماسیون کامل تصمیمات مرگ‌وزندگی توجه کرد. ایجاد چارچوب‌های اخلاقی، کنترل انسانی بر سیستم‌های حساس و پایبندی به قوانین بین‌المللی از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند خطرات احتمالی را کاهش دهند و از استفاده نامناسب از این فناوری جلوگیری کنند.
هوش مصنوعی چگونه می‌تواند در مدیریت بحران‌ها، مانند حوادث طبیعی یا شرایط اضطراری، مؤثر واقع شود؟
هوش مصنوعی می‌تواند در مدیریت بحران‌ها، مانند حوادث طبیعی یا شرایط اضطراری، نقشی حیاتی ایفا کند. این فناوری با تحلیل سریع حجم زیادی از داده‌ها، پیش‌بینی بحران‌ها و کمک به تصمیم‌گیری سریع‌تر، تأثیر قابل‌توجهی در کاهش خسارات و افزایش کارایی عملیات امداد و نجات دارد.
از جمله کاربردهای هوش مصنوعی در مدیریت بحران می‌توان به موارد پیش‌بینی و هشدار زودهنگام، بهینه‌سازی عملیات امدادی، تجزیه و تحلیل تصاویر و داده‌های ماهواره‌ای، استفاده از پهپادها و ربات‌ها و مدیریت اطلاعات و ارتباطات اشاره کرد.
در حوزه سلامت، چه پیشرفت‌های قابل‌توجهی در استفاده از هوش مصنوعی برای تشخیص بیماری‌ها و درمان‌های دقیق‌تر حاصل شده است؟
هوش مصنوعی در حوزه سلامت پیشرفت‌های چشمگیری داشته و به بهبود دقت و سرعت در تشخیص بیماری‌ها و ارائه درمان‌های شخصی‌سازی‌شده کمک کرده است. برخی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها در این زمینه عبارت‌اند از: تشخیص زودهنگام بیماری‌ها که الگوریتم‌های یادگیری عمیق می‌توانند تصاویر پزشکی مانند MRI، سی‌تی‌اسکن و ماموگرافی را تحلیل کرده و بیماری‌هایی مانند سرطان، سکته مغزی و بیماری‌های قلبی را در مراحل اولیه شناسایی کنند، ربات‌های جراحی، مدیریت و پیش‌بینی بیماری‌ها و ...

چگونه می‌توان از هوش مصنوعی برای بهبود سیستم‌های آموزشی و ارتقای سطح یادگیری در مدارس و دانشگاه‌ها بهره برد؟
با آموزش شخصی‌سازی‌شده، ارزیابی و بازخورد هوشمند، دستیارهای آموزشی و چت‌بات‌ها، شبیه‌سازی و یادگیری تعاملی، تحلیل داده‌های آموزشی و ...
چه اقدامات یا قوانینی در کشور ما برای اطمینان از توسعه ایمن و اخلاقی هوش مصنوعی در حال اجراست؟
تدوین آیین‌نامه‌های اخلاقی، پیشنهاد قوانین و ضوابط در برنامه توسعه، الزامات قانون‌گذاری، تدوین راهبردهای ملی و ...
آیا اصفهان به‌عنوان یک قطب علمی و صنعتی می‌تواند در تولید و توسعه هوش مصنوعی نقش پیشرو داشته باشد؟ چه ظرفیت‌هایی در این زمینه وجود دارد؟
اصفهان به‌عنوان یکی از قطب‌های علمی و صنعتی کشور، ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای پیشرو بودن در توسعه هوش مصنوعی دارد. این ظرفیت‌ها در سه حوزه اصلی ظرفیت‌های علمی و دانشگاهی، ظرفیت‌های صنعتی و اقتصادی و حمایت‌های دولتی و زیست‌بوم فناوری بررسی می‌شود.
چه چالش‌هایی در مسیر بومی‌سازی فناوری‌های هوش مصنوعی در کشور وجود دارد و چگونه می‌توان آن‌ها را برطرف کرد؟
یکی از چالش‌ها، کمبود داده‌های بومی و استاندارد است.
راهکار رفع این چالش، ایجاد بانک‌های داده بومی و ملی، سرمایه‌گذاری در سامانه‌های جمع‌آوری و پردازش داده و تشویق سازمان‌ها به به‌اشتراک‌گذاری داده‌های غیرحساس می‌تواند این مشکل را کاهش دهد.
چالش دیگر، وابستگی به فناوری‌های خارجی است و راهکار آن حمایت از توسعه سخت‌افزارهای محلی، ایجاد زیرساخت‌های پردازشی بومی(مانند ابررایانه‌ها) و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های متن‌باز داخلی می‌تواند وابستگی به خارج را کاهش دهد.
چالش سوم، کمبود نیروی متخصص است که آموزش‌های تخصصی و ارتباط مستمر و راهبردی با دانشگاه و اساتید می‌تواند چاره‌ساز باشد.
چالش دیگر، نبود سیاست‌گذاری و چارچوب‌های قانونی مشخص است که راهکار آن، تدوین سند ملی هوش مصنوعی، تنظیم مقررات شفاف و حمایت از استارتاپ‌ها در این حوزه می‌تواند مسیر توسعه را هموارتر کند و چالش آخر، کمبود سرمایه‌گذاری در تحقیقات و تجاری‌سازی است که تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی و دولتی، ایجاد صندوق‌های حمایتی و ارائه تسهیلات به استارتاپ‌های هوش مصنوعی می‌تواند به تجاری‌سازی ایده‌ها کمک کند.

هوش مصنوعی چگونه می‌تواند در بهبود حمل‌ونقل شهری، کاهش ترافیک و مدیریت هوشمند شهرها مؤثر باشد؟
هوش مصنوعی می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در بهبود حمل‌ونقل شهری، کاهش ترافیک و مدیریت هوشمند شهرها داشته باشد. برخی از مهم‌ترین کاربردهای آن عبارت‌اند از: مدیریت هوشمند ترافیک، بهینه‌سازی چراغ‌های راهنمایی، شناسایی و پیش‌بینی ترافیک، حمل‌ونقل عمومی هوشمند، برنامه‌ریزی هوشمند مسیرها، پیش‌بینی زمان رسیدن اتوبوس و مترو، مدیریت تاکسی‌های اینترنتی، پارکینگ‌های هوشمند، بهینه‌سازی مصرف سوخت، تحلیل داده‌ها برای برنامه‌ریزی شهری، مدیریت هوشمند شهرها که الگوهای ترافیکی را شناسایی و به برنامه‌ریزان شهری در تصمیم‌گیری‌های بهتر کمک کنند و کاهش آلودگی هوا.
با توجه به رشد سریع هوش مصنوعی، چه مهارت‌هایی برای نسل جوان و دانشجویان ضروری است تا بتوانند در این حوزه پیشرفت کنند؟
آشنایی با مسائل اخلاقی و مسئولیت‌پذیری در هوش مصنوعی، کار با ابزارها و فریم‌ورک‌های هوش مصنوعی(آشنایی با فریم‌ورک‌ها و کتابخانه‌های هوش مصنوعی مانند TensorFlow، PyTorch، Keras، Scikit-learn به دانشجویان این امکان را می‌دهد که مدل‌های پیچیده هوش مصنوعی را سریع‌تر پیاده‌سازی کنند.)، مهارت‌های حل مسئله و تفکر خلاق، تحلیل داده‌ها و داده‌کاوی، یادگیری ماشین و یادگیری عمیق(آشنایی با الگوریتم‌های یادگیری ماشین و شبکه‌های عصبی عمیق به‌ویژه برای کاربردهای پیشرفته هوش مصنوعی مانند پردازش زبان طبیعی و بینایی کامپیوتری ضروری است.)، آشنایی با مفاهیم ریاضی و آمار(هوش مصنوعی به شدت به مفاهیم ریاضی مانند جبر خطی، آمار و احتمال وابسته است) و برنامه‌نویسی و مهارت‌های کدنویسی(آشنایی با زبان‌های برنامه‌نویسی مانند پایتون، R و جاوا)
چه توصیه‌ای به کسب‌وکارهای کوچک و استارتاپ‌ها دارید که قصد دارند از هوش مصنوعی برای رشد و نوآوری استفاده کنند؟
کسب‌وکارهای کوچک می‌توانند با شروع با پروژه‌های مقیاس کوچک(برای آغاز، کسب‌وکارها باید پروژه‌های کوچک و هدفمند در حوزه هوش مصنوعی را انتخاب کنند که در راستای حل مشکلات روزمره یا بهبود عملکرد باشد.)
آموزش و پرورش تیم(تیم‌های فنی باید آموزش‌های لازم در زمینه هوش مصنوعی را دریافت کنند. کسب‌وکارها می‌توانند با برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌ها برای اعضای تیم خود، مهارت‌های لازم را توسعه دهند.)
سرمایه‌گذاری در داده‌ها(داده‌های باکیفیت اساس مدل‌های هوش مصنوعی هستند. کسب‌وکارهای کوچک باید در جمع‌آوری و سازمان‌دهی داده‌های دقیق و مفید سرمایه‌گذاری کنند تا مدل‌های خود را به‌خوبی آموزش دهند.)
استفاده از ابزارها و فریم‌ورک‌های موجود(به‌جای توسعه الگوریتم‌ها از صفر، استارتاپ‌ها می‌توانند از ابزارها و کتابخانه‌های رایگان یا ارزان‌قیمت مانند TensorFlow، Scikit-learn، و OpenAI استفاده کنند که به سرعت پیاده‌سازی مدل‌های هوش مصنوعی کمک می‌کند.) از هوش مصنوعی برای رشد و نوآوری خود استفاده کنند.