آریا بانو - برترین ها / نقش‌های منفی به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از روایت‌های سینمایی و تلویزیونی، نه تنها به پیشبرد داستان کمک می‌کنند، بلکه بازتابی از چالش‌ها و تضادهای جامعه هستند.
سینما و تلویزیون به عنوان آینه‌ای از واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی، همواره نقش مهمی در بازتاب تحولات تاریخی و فرهنگی ایفا کرده‌اند. در این میان، نقش‌های منفی به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از روایت‌های سینمایی و تلویزیونی، نه تنها به پیشبرد داستان کمک می‌کنند، بلکه بازتابی از چالش‌ها و تضادهای جامعه هستند.

در ایران، به ویژه در آثار مرتبط با بهمن 57، این نقش‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. بازیگرانی مانند عنایت بخشی، با ایفای نقش‌های منفی به نوعی فداکاری هنری را نیز به نمایش گذاشتند. این موضوع از دو جنبه قابل بررسی است: نخست، تغییر جایگاه نقش‌های منفی از قبل تا پس از انقلاب و دوم، فداکاری بازیگران در پذیرش این نقش‌ها و تأثیر آن بر چهره عمومی آن‌ها. در این مطلب، به تحلیل این دو فاز و اهمیت آن‌ها در سینما و تلویزیون می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
تغییر جایگاه نقش‌های منفی از قبل تا پس از انقلاب
عنایت بخشی به عنوان یکی از بازیگران برجسته در نقش‌های منفی، در آثار قبل از انقلاب بیشتر در قالب شخصیت‌هایی ظاهر می‌شد که به نوعی ضدقهرمان بودند. این شخصیت‌ها ممکن بود شامل افراد فاسد، کلاهبردار یا حتی کسانی باشند که با هنجارهای اجتماعی در تضاد بودند. پس از انقلاب، اما این نقش‌ها دچار تحول شدند و به سمت شخصیت‌های منفی مرتبط با نظام پیشین، مانند عوامل ساواک یا شکنجه‌گران، تغییر کردند. این تغییر نه تنها نشان‌دهنده تحول در نگرش جامعه و رسانه نسبت به نقش‌های منفی بود، بلکه بازتابی از تغییرات سیاسی و اجتماعی پس از انقلاب نیز به شمار می‌رفت. این تحول در نقش‌های منفی، به نوعی بازنمایی واقعیت‌های جدید جامعه بود و نشان می‌داد که سینما و تلویزیون چگونه می‌توانند به بازتاب تحولات تاریخی بپردازند.

کامران درباره این فاز ضدقهرمانی عنایت بخشی نوشته : قدیم‌ها دهه فجر که میشد هر شبکه‌ای میزدی فیلم سینمایی داشت نشون می‌داد که عنایت بخشی یه نفر رو بسته بود به صندلی و داشت با لگد می‌زد بهش که رفیقاش رو لو بده.
این توئیت بابک هم قابل تامل است: این آقا قبل انقلاب بیشتر از همه نقش"قواد"رو بازی کرد! غیر از فیلم‌های صمد. جهانگیر فروهر هم همینطور. بعد انقلاب تسبیح دست گرفت و حاجی بازاری شد. بعد فردین و ناصر دق کردن واسه یه سکانس! فردین بازیگر محبوب من نبود هیچوقت. منظورم بازی تلخ روزگاره...
و ناهید: همیشه نقش ساواکی‌ها رو داشت. مامانم همیشه می‌گفت: آخه زنش چطوری می‌تونه بهش اعتماد بکنه؟ ولی جالبه که از تئاتر اومده و خیلی هم با بهرام بیضایی همکاری داشته. خانم هنرمند و محترمی داره و رابطه خیلی خوبی هم دارند.
فداکاری بازیگران در پذیرش نقش‌های منفی
کاربری به نام رضا درباره بازیگرانی که نقش‌های منفی را می‌پذیرفتند نوشته: " تا اواخر دهه 70 دو نفر تو سینمای ایران گزینه اول نقش منفی بودن.یکی مرحوم فتحعلی اویسی یکی دیگه هم عنایت بخشی، از دهه 80 به بعد فتحعلی اویسی زد تو کار طنز و بخشی هم شد پهلوون و حاجی بازاری و معتمد محل."

خب بازیگرانی مانند عنایت بخشی و فتحعلی اویسی، با پذیرش نقش‌های منفی نوعی فداکاری هنری را به نمایش گذاشتند. آن‌ها با ایفای این نقش‌ها، چهره خود را در نظرگاه عمومی به نوعی "خراب" می‌کردند تا بتوانند به اثر هنری کمک کنند و آن را به واقعیت نزدیک‌تر سازند. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت نقش‌های منفی در ساختار داستان‌ها و تأثیر آن‌ها بر مخاطب است. در واقع آن‌ها با پذیرش این چالش‌ها به اثر هنری خدمت می‌کردند و خب شاید در تمام این سال‌ها کمتر کسی به این وجه از کارنامه آن‌ها توجه کرد. یک عمر ضدقهرمان بودن باعث شد تا عنایت بخشی در ایفای پرسوناژ سفید تا حدو زیادی ناکام عمل کند.
این توئیت از اشکان را هم بخوانید: یکبار در برنامه تلویزیونی که چند نفر از هنرمندان را دعوت کرده بودند و ایشون داشت می‌گفت بازیگرانی که نقش منفی بازی می‌کنند در واقع دارند ایثار می‌کنند. چون در نظر بینندگان منفور می‌شوند.
یا توئیت ابوالفضل: چوب دوسر طلا بود این بدبخت، قبل انقلاب همش نقش آدم‌های کاملا منفی رو داشت، بعد انقلاب هم نقش ساواکی فقط به پستش خورد.

این دو فاز، به خوبی نشان می‌دهند که چگونه نقش‌های منفی در سینما و تلویزیون ایران، نه تنها به پیشبرد داستان کمک می‌کنند، بلکه بازتابی از واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی نیز هستند. تحلیل این موضوع می‌تواند به درک بهتر جایگاه سینما و رسانه در بازنمایی تحولات تاریخی و فرهنگی کمک کند.