آریا بانو - تهران- افراد معلول مانند سایر شهروندان باید در جامعه آزادی انتخاب داشته باشند اما نگاه و ذهنیت بعضا معلول جامعه وضعیت و مشکلات معلولان را تشدید می کند؛ در حالی که به نسبت توانایی افراد دارای معلولیت، باید به آنها اعتماد کرد و مسئولیت داد.
یکی از قدیمی ترین موسسات خیریه مردم نهاد در حوزه حمایت از معلولان، مجتمع آموزشی نیکوکاری رعد است. اگر در تقویم قدمت این مجموعه را ورق بزنیم، به سال های جنگ می رسیم. سال 63 این مجموعه با هدف آموزش منجر به اشتغال برای افراد معلولی که اغلب در جنگ عضوی از دست داده و جانباز شده بودند، شروع به کار کرد. یک اتاق 12 متری با کمک خیرین برای حمایت از معلولان جسمی و حرکتی اختصاص یافت و در همین راستا آموزش هایی مختص آن زمان مثل تایپ، موتورپیچی و... به معلولان آموزش داده می شد تا بر اساس آموخته هایشان وارد بازار کار شوند.
اما امروز با گذشت سال ها از آن زمان نه تنها مساحت این مجموعه بلکه جامعه هدف آن نیز بزرگتر شده است.
خیابان پیروزان جنوبی شهرک غرب تا اواسطش را که پشت سر بگذارید، به رعد می رسید. نیاز به پرسیدن آدرس نیست. در این مسیر به طور حتم افراد معلول را خواهید دید که با ویلچر یا عصا به سمت جایی که امروز به نظر تنها حامیشان است، می روند.
اینجا افراد معلول احساس متفاوت بودن از دیگر افراد جامعه ندارند. عده ای در حیاط مجتمع دورهم گرم گرفته اند و سر به سر یکدیگر می گذارند و عده ای دیگر به طرف کلاس ها حرکت می کنند. آنها اینجا کمتر متوجه معلولیت خود می شوند. ساختمان به نسبت شرایط جسمانی معلولان تجهیز شده است. آسانسورها فضای کافی برای تردد آنها با ویلچر را دارند. در قسمت هایی از راهروها دستگیره هایی برای کمک به بلند شدن معلولان تعبیه و سرویس های بهداشتی طوری طراحی و ساخته شده اند که آنها بدون کمک به همراه قادر به استفاده از آن باشند.
تجهیزات مورد نظر معلولان اتفاق دور از ذهنی نیست. آنها در این ساختمان نه چندان بزرگ، با کمترین نیاز به کمک دیگران به فعالیت های آموزشی و ارتقای توانمندی های خود مشغول اند. همان طور که
دوست دارند و حقوق شهروندی شان رعایت می شود. اینجا کسی نگاه عجیبی به معلولان ندارد، همه افراد سالمی که در مجتمع رعد به عنوان پرسنل، داوطلب یا بازدید کننده حضور دارند، به جای ترحم به آنها کمک می کنند و در کلاس های آموزشی رعد، آنها یاد می گیرند چطور از انزوا خارج شوند،
ورزش کنند، درس بخوانند، مهارت بیاموزند و برای آینده شان بجنگند.
اینجا به نظر می رسد معلولیت برای آنها معنی ندارد.
* هم دانشگاه، هم آموزشگاه
مجتمع آموزشی رعد به بخش های مختلفی تقسیم شده است. از دانشکده علمی و کاربردی گرفته تا کارگاه ها و کلاس های فنی و حرفه ای، واحدهای اشتغال و کارآفرینی، مددکاری، فیزیوتراپی،
روانشناسی و... .
در طبقه اول کارگاه سفالگری، نقاشی، معرق و طراحی دوخت قرار دارد و بچه ها با جدیت سرگرم یادگیری علاقه هایشان هستند به این امید که پس از مهارت آموزی وارد بازار کار شده و توانایی هایشان از سوی صاحبان مشاغل جدی گرفته شود.
طبقه سوم ساختمان اما محل دانشکده علمی و کاربردی است و دانشجویان معلول در کنار دانشجویان عادی در رشته های کاردانی و کارشناسی، حسابداری، مددکاری، مترجمی زبان و روابط عمومی تحصیل می کنند. در واقع این مجموعه با همکاری وزارت علوم فضایی را به وجود آورده است تا افراد معلول و عادی در کنار هم قرار بگیرند و آموزش های مشترک ببینند. البته به خاطر محدودیت فضا پذیرش از افراد عادی کمتر صورت می گیرد اما همین جرقه ای است برای بالا رفتن اعتماد به نفس معلولان و همچنین فرهنگ سازی برای دانشجویانی که همکلاسی هایشان معلول هستند اما مشکلی از این بابت ندارند.
وارد مجموعه که می شوم، عده ای در حال صرف ناهار هستند. مرد جوانی که از ناحیه یکی از دست هایش دچار معلولیت است لبخندی می زند و با لکنت زبان لیوان یک بار مصرفی را تعارف می کند. می گوید به مناسبت روز جهانی معلول است. او به هر کسی که از در وارد می شود، یک لیوان یک بار مصرف هدیه می دهد.
همراه با دو نفر از معلولان جسمی حرکتی وارد آسانسور می شوم و به طبقه دوم می روم. در راهرو دانشجویان معلول در حال تردد با ویلچرهای برقی هستند. امروز روز شلوغی برای مجموعه، دانشجویان و هنرجویان آن است. به مناسبت روز جهانی معلول خیلی ها برای تهیه گزارش، مستند و
عکاسی به سراغ آنها آمده اند و آنها نیز نهایت همکاری را با آنها دارند اما عده ای هم علاقه ای به رفتن جلوی
دوربین ندارند.
یکی از آنها می گوید: صحبت کردن من چه کمکی به جامعه معلولان می کند؟ ما در سال فقط یک بار به یاد مردم می آییم و با آمدن روزهای دیگر دوباره همه چیز عادی می شود. اهل گلایه نیستم فقط
دوست دارم این برنامه ها تداوم داشته باشد و مردم نگاهشان به معلولیت تغییر کند. واقعا ما نیازی به ترحم مردم نداریم. ما و توانایی هایمان را باور داشته باشند، کافی است.
زینب رستگارمقدم مسئول واحد اشتغال و
کارآفرینی است. یکی از افرادی که به واسطه ارتباط مستمر با معلولان مجتمع رعد، به خوبی باور دارد که آنها اگر بخواهند کاری انجام بدهند، هیچ چیز و هیچ کسی نمی تواند مانع شان شود.
وی می گوید: اوایل در این مجموعه هدف بیشتر آموزش بود اما در حال حاضر با تغییر رویکرد مجموعه و آمدن مدیرعامل جدید، هدفمان آموزش معلولان بر پایه اشتغال و
کارآفرینی آنها است و این موضوع را تحت عنوان (اشتغال حمایت شده) می شناسیم.
به گفته رستگارمقدم، به واسطه حضور مدیرعامل جدید رعد (منصوره پناهی) که سابقه و تجربه کار در زمینه اشتغال افراد دارای معلولیت در کشور سوئد را دارد، رویکرد مجموعه هم تغییر کرده است. در سیستم جدید با عنوان (اشتغال حمایت شده) افراد معلول از لحظه فراگیری آموزش تا مهارت آموزی، یافتن شغل، پایش و ثبات در محل کار مورد حمایت این مجموعه قرار می گیرند.
«قبلا در این مجموعه آموزش مهارت و کاریابی برای افراد دارای معلولیت وجود داشت اما با پایش همراه نبود. به همین دلیل عده ای که سر کار می رفتند، پس از مدتی به دلایل مختلف از کار بیرون می آمدند اما در سیستم جدید و حمایت افراد تلاشمان این است پس از آموزش، به کاریابی آنها کمک کرده و در تداوم موقعیت شغلی معلولان از آنها حمایت کنیم».
* برابری میان افراد عادی و معلول
در واحد اشتغال و
کارآفرینی دو بخش اصلی وجود دارد؛ کاریابی و فروش محصولات کارآموزان.
رستگارمقدم می گوید: معرق، سفالگری، سرمه دوزی و سوخت چوب بخشی از کلاس های آموزشی برای افراد دارای معلولیت است و آنها پس از مهارت یابی در رشته های مورد علاقه خود اقدام به تولید محصول می کنند اما مشکل بزرگ آنها ارائه آن به بازار است. در اینجا بخش فروش و بازاریابی ورود کرده و به آنها کمک می کنیم تا بتوانند محصولات و کارهایشان را به تولیدکننده و بازار عرضه کنند.
اما در بخش کاریابی در گذشته به این صورت بود که مسئولان بخش، رزومه افراد دارای معلولیت را از سراسر کشور جمع کرده و بر اساس نیاز کارفرماها و رزومه هایی که در دست داشتند، افراد معلول را به کارفرماها معرفی می کردند اما ادامه و تداوم این همکاری دو طرفه در دستور کار آنها نبود. به همین دلیل به خاطر عدم وجود پایش، ریزش شغلی زیاد بود و افراد معلول پس از مدتی از کاری که توسط مجموعه برای آنها پیدا شده بود، خارج می شدند یا دیگر کارفرما حاضر به همکاری با آنها نبود.
اما امروز در قالب سیستم اشتغال حمایت شده که از سال 94 در مجموعه شکل گرفت، در واحد اشتغال و
کارآفرینی مجموعه ورق برگشت. «مثلا یکی از روش های قدیمی بر این اساس بود که کارگاه از قبل مشخص می شد و فرد دارای معلولیت باید در همان کارگاهی که تعیین شده بود مشغول به کار می شد اما در روش اشتغال حمایت شده که بر پایه حقوق شهروندی است مخالف این موضوع است و می گوید فرد معلول مثل افراد دیگر باید در جامعه آزادی انتخاب داشته باشند و در شغلی که
دوست دارند، مشغول شوند».
رستگارمقدم ادامه می دهد: متاسفانه گاهی این جامعه است که معلولیت را تشدید می کند. عدم وجود وسایل نقلیه مناسب، فرهنگ و نوع نگاه اشتباه جامعه به معلولیت و عدم مناسب سازی فضاهای عمومی باعث می شود فرد معلول اعتماد به نفس خود را از دست دهد و به دنبال علاقه هایش نرود. اما در روش اشتغال حمایت شده معتقد است فرد باید در رشته ای که
دوست دارد فعالیت کند یا کارفرما نباید به خاطر معلولیت فرد حقوق کمتری به او بدهد و باید همه چیز برای افراد عادی و معلول برابر باشد».
* حمایت همیار شغلی
در اشتغال حمایت شده، یک فرد به عنوان همیار باید در کنار فرد معلول باشد. همیار باید رابطه خوبی با فرد معلول داشته و میان آنها اعتماد متقابل باشد. در اینجا فرد همیار از ابتدای پیدا کردن شغل، مصاحبه کاری و انجام کار فرد معلول را همراهی و دورادور وی را پایش می کند اما دخالتی در رابطه فرد با کارفرما ندارد. حضور او باعث اعتماد به نفس فرد دارای معلولیت است و هنگام به وجود آمدن مشکل او را کمک و راهنمایی می کند.
رستگار می گوید: در این مدل جدید، هدف ما تنها پیدا کردن کار برای فرد دارای معلولیت نیست بلکه قصدمان این است که او را تا مدتی هنگام انجام کار حمایت کنیم. خیلی از اوقات فرد معلول به خاطر مشکل سطحی در محیط کار یا اختلافی کوچک با کارفرما، از کار خارج شده و موقعیت شغلی خود را از دست داده است. در
صورتی که همیار می تواند در این شرایط چالش به وجود آمده را برطرف کرده و فرد را برای ادامه کار تشویق کند.
حالا در این مرکز عده ای از پرنسل، مددکاران و روانشناسان این آموزش ها را پشت سرگذاشته و به عنوان همیار شغلی در کنار واحد اشتغال، افراد دارای معلولیت را حمایت می کنند. در این میان گروه های داوطلب نیز یک دوره اشتغال حمایت را آموزش دیده اند و در برگزاری مراسم ها و برنامه ها به کمک مجموعه رعد می آیند. البته عده ای نیز به عنوان همیار شغلی داوطلب مشغول کار در رعد می شوند.
«ما می خواهیم در این سیستم جدید آمار و کیفیت خودمان را در حوزه اشتغال و خوداشتغالی کارجوها بالا ببریم. طوری که در حال حاضر 23 فرد دارای معلولیت داریم که شاغل هستند و به کمک همیاران خود توانسته اند به اشتغال پایدار برسند. در این میان سه کارورز داریم که در حال گذراندن دوره های کارورزی هستند و 21 نفر نیز خوداشتغال و کارآفرین هستند. افراد خود اشتغال، گروهی هستند که محصولاتشان را تولید و سپس آن را برای فروش و عرضه به بازار ارائه می کنند.
اپراتوری تلفن، طراحی سایت، جوشکار، تایپ، مسئول دفتر و بازاریاب نیز بخشی از مشاغلی است که گروهی از افراد دارای معلولیت موفق شده اند در این رشته ها جذب بازار کار شده و به صورت پایدار این شغل ها را ادامه دهند.
* حمایت از همه معلولیت ها
به گفته رستگارمقدم آنها در بحث اشتغال افراد دارای معلولیت، دو دوره مختلف دارند. دوره های الزامی اشتغال برای افرادی که می خواهند در شرکت ها و نهادها استخدام شوند و دوره های خوداشتغالی برای افرادی که قصد دارند خود محصول تولید کرده و محصولاتشان را در بازار به فروش برسانند.
به این ترتیب در مجموعه اشتغال حمایت شده رعد گروه های دارای معلولیت به دو شکل، از طریق آموزش و از طریق خارج از مجموعه رعد مانند سازمان
بهزیستی پذیرش می شوند.
«گروه اول از سیستم آموزشی ما عبور کرده و پس از گذراندن دوره های آموزشی پذیرش می شوند و در کنار آشنایی با مشاغل مختلف، باید دوره های
مدیریت استرس، قوانین کار و زبان بدن هنگام مصاحبه شغلی را پشت سر بگذارند و گروه دوم از خارج از مجموعه رعد مثل
بهزیستی پذیرش می شوند».
اما به گفته رستگارمقدم در سیستم اشتغال حمایت شده آنها نه تنها افراد دارای معلولیت جسمی و حرکتی بلکه همه معلولیت ها را تحت پوشش قرار می دهند و هدف آنها حمایت از افراد معلول است. از لحظه پذیرش در مجموعه رعد تا زمانی که بخواهند وارد بازار کار شوند. این حمایت ها گاه تا سه سال پس از مشغول شدن فرد دارای معلولیت در محل کار ادامه می یابد.
* چالش هایی که پایانی ندارند
نگاه جامعه به معلولیت شاید به نسبت گذشته تغییر زیادی کرده باشد اما باز فرد معلول از نگاه خیلی از افراد جامعه فردی کم توان است که نیاز به کمک دارد.
شاید فرد دارای معلولیت نیاز به حمایت داشته باشد اما لازم است به نسبت معلولیتی که فرد دارد، به توانایی های آنها نیز ایمان داشت. فرد معلول شاید حسی را نداشته باشد اما حس های دیگر او حتی قوی تر از افراد عادی عمل می کنند. مثل افراد نابینا؛ آنها قدرت بینایی ندارند اما قدرت لامسه یا شنوایی شان بیش از افراد عادی عمل می کند.
به گفته رستگارمقدم، فرهنگ جامعه باید تغییر کند. یکسری از کارفرماها فرد دارای معلولیت را در شرکت خود پذیرش نمی کنند اما کارفرماهایی هستند که به معلولیت فرد توجهی ندارند و به آنها اعتماد می کنند به شرط اینکه مطمئن شوند او کارش را به درستی انجام خواهد داد.
«متاسفانه اطلاعات جامعه در حوزه معولیت کم است. مردم و حتی
خانواده های این افراد به درستی نمی دانند با آنها چطور برخورد کنند از طرفی فضاها برای این افراد مناسب سازی نشده است. مثلا در قانون داریم که سه تا پنج درصد از کارکنان سازمان ها را افراد دارای معلولیت باید تشکیل بدهند اما چقدر مسئولان سازمان ها و شرکت ها به این قانون پایبند هستند؟ خیلی از این افراد در آزمون های شغلی با نمرات بالا قبول می شوند اما در مصاحبه حضوری کارفرمایان با دیدن معلولیت آنها را رد کرده و پذیرش و استخدام نمی کنند. باید به توانایی این افراد که بخشی از جامعه ما هستند، ایمان داشته و به نسبت توانایی هایشان از آنها کار بخواهیم».
گزارش از فاطمه شیری
*ف ش*1834