بزرگنمايي:
آریا بانو-دکتر اسدالله افشار/
موضوع سوء مصرف مواد به عنوان یک مشکل اساسی در سطح ملی و بین‌المللی
توجه بسیاری از مراکز عملی و پژوهشی را به خود جلب کرده است. صرف نظر از پیامدهای منفی
اقتصادی این مشکل، معمولاً سوء مصرف مواد با بسیاری از مشکلات اجتماعی و در نهایت اختلالات
روانی ارتباط می‌یابد.
در سنین نوجوانی سوء مصرف مواد با بسیاری از پدیده‌های نامطلوب
دیگر نظیر کاهش فرصت‌های آموزشی، ناتمام گذاشتن دوره‌های مرسوم آموزشی و بی ثباتی شغلی
رابطه دارد. همچنین سوء مصرف مواد در نوجوانی احتمال ازدواج های زودرس و داشتن فرزند
را در سنین پایین افزایش داده و احتمال وقوع رفتارهای مجرمانه را افزایش می‌دهد. متأسفانه دسترسی به مواد مخدر
بسیار سهل است و یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد که در سطوح مختلف، استفاده از مواد مخدر
رو به افزایش است.
علی رغم آن که وضعیت کشور ما در خصوص استفاده از مواد مخدر حتی
قابل مقایسه با کشورهای پیشرفته نیست و ارقام گزارش شده به وسیله مراکز ذیربط وضعیت
را وخیم تر گزارش می‌کند، با این حال سرمایه گذاری اصلی در بخش مقابله
با واردات و عرضه مواد مخدر است. با وجود مصرف سالانه میلیاردها ریال در امر مبارزه
با مواد مخدر - ضمن آن که ضرورت این مبارزه را نمی‌توان نفی کرد - مشکل سوء مصرف مواد
مخدر در کشور ما همچنان، حل نشدنی باقی مانده است. بخشی از این مشکل در راهبرد اساسی
برخورد با پدیده اعتیاد است. به نظر می‌رسد ضروری است سایر ابعاد مبارزه با مصرف مواد
مخدر، به ویژه کاهش تقاضا در اولویت قرار گیرد. بدین ترتیب توجه بیشتری به پیشگیری
به عنوان یک اصل اساسی می‌تواند به مبارزه فراگیر علیه اعتیاد و مصرف مواد مخدر یاری
رساند. علاوه بر آن چه گفته شد، کوشش‌های انجام شده برای سازماندهی برنامه‌های درمانی
متأسفانه بسیار پرهزینه است و علاوه بر مشکل بودن، بر اساس نتایج پژوهش‌های انجام شده
کاملا موفقیت آمیز نیستند و غالباً به صورت متوسط نتیجه بخش بوده است .
با این توصیف، جای تعجب نخواهد بود اگر هم اینک در سطح جهان تمایل
به پیشگیری از وقوع اعتیاد در مراحل اولیه و نخست آن، توجه همه مسئولان را به خود جلب
کرده است. این برنامه‌ها، کودکان و نوجوانان را هدف خود انتخاب کرده و به اشکال گوناگونی
اجرا می‌شود. در برنامه‌های پیشگیرانه محیط های آموزش عمومی، روی آوردهای کاربردی در
مدرسه، وضع قوانین مناسب برای محدود کردن دسترسی به مواد و استفاده از آن را پوشش می‌دهد.
اطلاع رسانی مداوم؛ از عمومی ترین راهبردهای پیشگیری
یکی از عمومی ترین راهبردهای پیشگیری، دربرگیرنده اطلاع رسانی
مداوم در خصوص پیامدهای قانونی و اجتماعی مصرف مواد مخدر و تأثیر آن در سلامتی است.
این راهبرد دارای این مفروضه اساسی است که استفاده از مواد مخدر، محصول یک انتخاب عقلانی
است و افرادی که از مواد مخدر استفاده می‌کنند، اطلاعات کافی در خصوص ابعاد و پیامدهای
مواد مخدر ندارند. در صورتی که از این مسأله به فقر اطلاعاتی در زمینه مواد مخدر تعبیر
شود، طبیعی ترین راه حل، دادن اطلاعات کافی در خصوص مواد مخدر خواهد بود. در این صورت،
این انتظار طبیعی خواهد بود که نوجوانان با دستیابی به اطلاعات، به صورت منطقی برای عدم مصرف مواد تصمیم خواهند گرفت. این دیدگاه
تا سال‌های نخستین دهه نود به وسیله مراکز مختلف پیشگیری حمایت شده است.
برنامه‌های جانشین؛ روی آورد دیگری در بحث پیشگیری
روی آورد دیگری که در بحث پیشگیری از سوء مصرف مواد مطرح شده
است، برنامه‌های جانشین را پیشنهاد می‌کند. برنامه‌هایی که در نهایت به نوعی آموزش‌های
عاطفی را به دنبال دارد. در آموزش‌های عاطفی کو شش می‌شود که فرد از نظر هیجانی تحول یافته و
احساسش در بُعد حرمت خود رشد یابد. پژوهش‌های متعدد انجام شده و نیز تحقیقاتی که به
صورت فراتحلیلی به انجام رسیده است، نشان می‌دهد
که این راهبرد نیز چندان مؤثر نبوده است.
تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان می‌دهد که اجرای این برنامه‌ها
منجر به کاهش میزان اعتیاد نشده است. با این توصیف به نظر می‌رسد که ضروری است تا راهبردهای
کارآمدتری برای پیشگیری از سوء مصرف مواد طراحی و آزمون شود. اغلب روی آوردهای امید
بخش در پیشگیری از سوء مصرف مواد با توجه به شواهد در دسترس، روش‌هایی است که عوامل
روانی - اجتماعی را هدف گرفته و برای کاهش سوء مصرف مواد به کار می‌رود. یکی از این
برنامه‌ها، آموزش مهارت‌های زندگی نامیده شده است.
دروازه‌های سوء مصرف مواد
نخستین مراحل مقدماتی استفاده از مواد مخدر، معمولاً در نخستین
سال‌های نوجوانی آغاز می‌شود. ستاد مبارزه با مواد مخدر، سن آغاز مصرف مواد مخدر را
بین 12 و 15 سالگی اعلام کرده است. تحقیقات متعدد در این زمینه نشان می‌دهد که مصرف
مواد مخدر معمولاً پس از مصرف سیگار و در کشورهای خارجی معمولاً با استفاده از الكل
آغاز می‌شود. در گام دیگر در کشورهای خارجی معمولاً سوء مصرف با ماری جوانا ادامه می‌یابد
و در ایران استفاده از حشیش و تریاک مرسوم تر است. در تداوم مصرف این مواد در نهایت
انواع مواد مخدر غیر قانونی که جنبه‌های تحریک کننده ، مخدره ، توهم
زا دارند، مصرف می‌شوند. معمولاً چگونگی استفاده
از این مواد و تقدم یا تأخیر مصرف آن وابسته به میزان در دسترس بودن این گونه مواد
است و بدین ترتیب برای تحول وابستگی به مواد می‌توان بر نقش عوامل اجتماعی که تعیین
کننده میزان دسترسی به مواد است تأکید کرد. معمولاً از سیگار، الكل و ماری جوانا به
عنوان دروازه‌های سوء مصرف مواد یاد می‌شود.
در مراحل اولیه، مصرف مواد به صورت منظم نیست و فرد به صورت نامنظم
از یک یا چند ماده مخدر استفاده می‌کند، اما بتدریج با افزایش میزان ارتباطش استفاده
از آن شکل منظم تری به خود گرفته بیش از یک نوع از مواد استفاده می‌کند. مثلا سیگار،
الکل و ماری جوانا همراه با یکدیگر و در یک زمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر چه
استفاده‌های نامنظم از مواد قادر به ایجاد آثار تخریبی بر روابط اجتماعی، شغل و تحصیلات
نیست، بتدریج با ایجاد وابستگی بیشتر و استفاده منظم از مواد مخدر، آثار تخریبی آن
در شغل و تحصیلات و روابط اجتماعی آشکار می‌شود.
همچنین، تجربه مواد مخدر در سنین پایین تر (برای مثال کمتر از
15 سالگی) خطر اعتیاد را در سنین بالاتر افزایش می‌دهد. با این توصیف اجرای برنامه‌های
پیشگیرانه، نه فقط میزان مرگ و میر را کاهش می‌دهد، می‌تواند به بسته شدن ورودیهای
اعتیاد منجر گردد و با کاهش تقاضا و تمایل برای استفاده از سیگار، الكل و سایر مواد
نظیر ماری جوانا، عم احتمال استفاده از این مواد را یا به تأخیر انداخته یا شدیدا كاهش
دهد.
نقش اساسی والدین در
پیشگیری
عملکرد والدین نقش اساسی را در پیشگیری از نابسامان شدن خانواده
ایفا می‌کند. داشتن رابطه گرم، همراه پذیرش با والدین، داشتن الگوی مؤثر و پس از آن
عامل کنترل به ترتیب به عنوان عوامل مهم در پیشگیری از رفتارهای مخاطره آمیز در دختران
شناخته شده است. چنان که نتایج نشان داده بیشترین درگیری در رفتارهای مخاطره آمیز با
ویژگی روابط سرد و طرد کننده بین والدین و فرزندان، کنترل از طریق مجبور سازی، اعتیاد
و یا غیبت پدر و پس از آن با اعتیاد والدین و روابط سرد با والدین دیده شد و روابط
گرم به همراه الگوی مؤثر پدر به عنوان عامل محافظتی در مقابل روابط سرد با مادر و اعتیاد
مادر ایفای نقش کرده است. لازم به ذکر است که در خانواده دختران دارای رفتار مخاطرهای
شدید و خفیف، کنترل بیشتر از آزادی بود ولی با این وجود دختران گروه رفتارهای مخاطره
آمیز شدید، فرصت انجام رفتارهای مخاطره آمیز را به طور مخفیانه داشته‌اند. بنابراین،
به نظر می‌رسد رابطه گرم و همراه با پذیرش (حتی با یک والد) در خانواده به عنوان عامل
محافظتی در مقابل انجام رفتارهای مخاطرهای مهم بوده است.
یافته‌ها در ارتباط با عوامل پیشگیری کننده در پسران نشان داد
که عامل کنترل و نظارت مؤثر بر رفتار نوجوان همراه با روش‌های متقاعدسازی، عامل مهمی
در پیشگیری از رفتارهای مخاطره آمیز در نوجوانان پسر است. به طوری که نمونه‌های با
درگیری کمتر در رفتارهای مخاطره آمیز وجود کنترل به همراه شیوه متقاعدسازی را گزارش دادند و برعکس وجود آزادی بیشتر
از حد و شیوه کنترل مجبورسازی به عنوان عوامل
خطر آفرین ذکر شده است. بخش دیگر نتایج نشان داد که آزادی و عدم کنترل و روابط نامناسب
با والدین و افراد خانواده، احتمالاً به عنوان عامل خطرساز ایفای نقش کرده و عملکرد
مثبت خانواده و روابط گرم والدین و افراد خانواده به عنوان عامل محافظتی عمل کرده است.
نوجوانان درگیر با رفتارهای پرخطر، صمیمیت کمتری را با والدینشان
دارند و رفتارهای مسئولانه خانوادگی را کمتر گزارش می‌دهند. از طرفی ساخت خانواده ی
دختران با رفتارهای مخاطره آمیز ناکارآمد است. به طوری که این خانواده‌ها در سازه‌های
نقش خانوادگی، حل مشکل و ابراز عواطف، عملکرد پایین تری از هنجار جامعه دارند. بین
همدلی مادران و دختران نوجوان و اختلالات رفتاری آنان رابطه وجود دارد.
راز اهمیت خانواده را باید در نقش وراثتی و محیطی آن جست و جو
کرد. خانواده مرکز سرایت وراثت از نسل‌های پیشین به نسل جدید است( از طریق نطفه به
وسیله پدر و مادر). صفات مربوط به نوعیت، جنبه‌های فیزیولوژیک، پاره‌ای از صفات مرضی
و روانی از طریق یاد شده به طفل سرایت می‌کند.
در جنبه محیطی بسیاری از صفات و خصایص دوران رحمی برای طفل سرنوشت
ساز است. در دنیای پس از تولد نیز محیط دامان پدر و مادر، وضع تغذیه کودک در دوران
شیرخوارگی و پس از آن، جو فرهنگی و فکری والدین، شرایط اقتصادی و سیاسی خانواده، نوع
روابط والدین با یکدیگر و با کودک، میزان روابط، درجه درک، فهم و رفتار منطقی والدین،
همه و همه بر کودک مؤثرند.
هر چند پدر و مادر فرزندان خود را در بازه‌های زمانی معین
برای پیشگیری از امراض، نزد پزشک می‌برند ولی در این میان نقش مادر بسیار مهم‌تر است.
مادر به عنوان مدیر خانه برای ارتقای سلامت فرزندان و پیشگیری نکاتی را باید در برنامه
مدیریتی و آموزشی خود، خصوصاً شرکت در کلاس‌های آموزش خانواده خود قرار دهد.