بزرگنمايي:

آریا بانو -
نقش ایمان به قدر در زندگی
١٨٨
٠
کیهان / براساس آموزه‌های اسلام، شب قدر بسیار با اهمیت است و انسان باید توجهی خاص به آن داشته باشد. باور و اعتقاد به شب قدر و اصولا وجود قدر، زندگی انسان را بشدت تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. نویسنده در این مطلب بر آن است تا براساس آموزه‌های قرآنی، نقش اعتقاد به قدر را در زندگی انسان تبیین کند.
انسان در فعل و ترک، اختیار و قدرت دارد، اما این قدرت و اختیار را خداى سبحان به او داده و قدرت بشرى نفى‌کننده قدرت الهى نیست. به عبارت دیگر؛ گروهى اراده و اختیار انسان را نفى کرده‌اند (جبریون) و گروهى اراده الهى را نفى کرده‌اند (طرفدران نظریه تفویض)، اما از نظر شیعه، اراده و قدرت و اختیار آدمى در طول اراده و قدرت الهى است.
بنابراین، افعال اختیارى انسان- از روى مجاز- به خود انسان منسوب است و به نحو حقیقت به خداوند انتساب دارد. اینکه منسوب به انسان است؛ زیرا براساس قدرت و اراده او و تحت تأثیر عزم و جزم و تصمیم و گزینش او انجام می‌پذیرد؛ و منسوب به خداوند است؛ زیرا هستى انسان و تمام آثار وجودى او، از جمله افعالش معلول خداوند و وابسته به اوست.
انسان در کار‌های خویش دارای اختیار است؛ هر چند که این اختیار تحت قانون کلی و سنت حاکم بر هستی قرار دارد که از آن به مشیت الهی یاد می‌شود و هرگز فعل اختیاری انسان بیرون از دایره مشیت الهی نخواهد بود؛ زیرا اگر چنین اتفاقی بیفتد، مالکیت و حاکمیت الهی مخدوش و بی‌معنا خواهد بود؛ در حالی که مالکیت خداوندی حقیقی است و هیچ کس از دایره مالکیت او خارج نخواهد شد. از این روخداوند در آیه 30 سوره انسان می‌فرماید: وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاء الله؛ و شما نمى‏خواهید مگر آنکه خداى بخواهد.
براساس آیات قرآن، قدرت انسان در انجام یا ترک هر چیزی در چارچوب قوانین و مقدراتی است که برای آن چیز تعیین شده است. پس قدرت اختیاری انسان بیرون از مقدرات الهی نخواهد بود. مقدرات هر چیزی در اصطلاح قرآنی به عنوان قدر مطرح شده است.
قدر، به معنای مقدار و اندازه چیزى به حسب وزن یا به حسب زمان و مکان، اندازه نمودن، فرمان دادن، حکم کردن، محدود ساختن حوادث و‌اشیاء به علل مادى و شرایط زمانى و مکانى (نثر طوبى، شعرانی، ص 288) آمده است. قَدَر در اصطلاح قرآنی به معنای اندازه‌اشیاء و تعیین حدود وجودى آن‌ها آمده است. (المیزان، طباطبایی، ج 19، ص 90)
به بیان دیگر، تقدیر امرى از ناحیه خداوند، قرار دادن آن به اندازه و مقدارى است که حکمت اقتضا مى کند. (مجمع البیان، امین الاسلام طبرسی، ج 9 ـ 10، ص 785) خداوند برای تبیین این معنا از واژه‌هایی، چون «قدر» و مشتقّات آن و نیز «اجل»، «کتب» و مانند آن‌ها استفاده کرده است.
قدر و مقدرات از نظر قرآن
برای درک بهتر مسئله قدر و مقدرات الهی، بهتر است که جنبه‌های گوناگون قدر و مقدرات الهی از نظر قرآن تبیین شود.
1. فراگیری قدر و مقدرات: براساس آموزه‌های قرآن، قدر و مقدرات الهی اختصاص به انسان ندارد، بلکه همه امور هستی را در بر می‌گیرد. خداوند می‌فرماید: وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ؛ و هیچ چیز نیست مگر آنکه گنجینه‏هاى آن نزد ماست و ما آن را جز به اندازه‏اى معین فرو نمى‏فرستیم. (حجر، آیه 21) همچنین در جایی دیگر می‌فرماید: الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ یَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ یَکُن لَّهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا؛ همان کس که فرمانروایى آسمان‌ها و زمین از آنِ اوست و فرزندى اختیار نکرده و براى او شریکى در فرمانروایى نبوده است و هر چیزى را آفریده و بدان گونه که درخور آن بوده اندازه‏گیرى کرده است. (فرقان، آیه 2؛ ونیز نگاه کنید: یس، آیه 12؛ قمر، آیه 49؛ طلاق، آیه 3)
2. رضا به مقدرات الهی: از نظر قرآن، انسان باید به مقدرات الهی راضی باشد؛ زیرا اولا کاری از دست او ساخته نیست؛ ثانیا این مقدرات براساس حکمت الهی و اهدافی است که برای آفرینش در نظر دارد. خداوند می‌فرماید: وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ الله لَکُمْ؛ و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب کنید. (بقره، آیه 187) اینکه فرمود مقدرات را بجویید، به معنای رضایت مندی به آن مقدرات و تلاش برای رسیدن به آن مقدرات است. پس انسان نه تنها از مقدرات الهی فرار نکند بلکه باید دنبال مقدرات باشد و آن را بجویید و بخواهد.
3. تعیین هر ساله مقدرات در شب قدر ماه مبارک رمضان: مقدرات امور در شب قدر انجام می‌گیرد. این شب قدر در ماه رمضان قرار دارد و هر ساله با توجه به تکرار ماه رمضان، شب قدر تکرار می‌شود و مقدرات در آن تعیین می‌گردد. خداوند در آیه 185 سوره بقره می‌فرماید قرآن در ماه رمضان نازل شده است. سپس در سوره قدر می‌فرماید قرآن در شب قدر نازل شده است که از هزار ماه با ارزش‌تر است؛ زیرا در آن شب روح و فرشتگان هر ساله نازل می‌شوند تا امر الهی و مقدرات خداوندی مشخص کنند: تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ؛ در آن [شب‏]فرشتگان، با روح، به فرمان پروردگارشان، براى هر کارى [که مقرّر شده است‏]فرود آیند. سپس در آیات سوره دخان تبیین می‌شود که در این شب قدر است که مقدرات به شکل جداگانه ابلاغ می‌شود. خداوند می‌فرماید: ما آن را در شبى فرخنده نازل کردیم، زیرا که ما هشداردهنده بودیم. در آن شب‏ هرگونه‏ کارى به نحوى استوار فیصله مى‏یابد. (دخان، آیات 3 و 4)
4. تغییر در مقدرات الهی: مقدرات الهی قابل تغییر است؛ زیرا تا مقدرات به مقام امضا و قضا نرسد، قابل تغییر است. خداوند در آیات قرآنی بر این نکته تاکید دارد. در حقیقت باید میان مقام قدر و قضا فرق گذاشت. قضا، در لغت به معناى حکم (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 674، «قضى») و نیز به معناى تمام کردن کار آمده است. قضاى منسوب به خداوند، اخصّ از «قدر» است. (المیزان، ج 13، ص 72 – 75) از آنجا که پدیده‌ها در وجود و تحقّق، مستند به خداوند متعال هستند، اگر خداوند، تحقّق پدیده را اراده کند و علل و شرایط آن تمام شود و راهى براى پدیده باقى نماند مگر موجود شدن به تعیین الهى و از دایره تردید و ابهام خارج شود، این اراده، قضاى الهى نامیده مى شود. از نظر فلسفى نیز قضا، خروج از تردید و ابهام و ضرورى شدن وجود از ناحیه علّت تامّه است که واجب تعالى است؛ زیرا مقصود از قضا تمام شدن امر و تعیین و تعیّن پیدا کردن است.
در روایات نیز همین معنا تأیید شده است، مانند روایت هشام بن سالم که گفته است: امام صادق (ع) فرمودند: «إنّ الله إذا اراد شیئاً قدّره فاذا قدّره قضاه، فإذا قضاه امضاه؛ براستی هر گاه خداوند چیزی را اراده کند، تقدیر کرده و وقتی تقدیر کند، حکم و قضا می‌کند پس قضایش را امضا می‌کند» (المحاسن، جلد 1، صفحه 243). خلاصه اینکه: قَدَر، مقدّر را حتمى نمى کند و احتمال عدم وقوع دارد، امّا هنگامى که مورد قضا واقع شد، چاره اى جز وجود و تحقّق ندارد. خداوند در آیه 11 سوره رعد رفتار و عملکرد امّتها و اقوام را ازعوامل تغییر قدر و دگرگونى سرنوشت آنان دانسته است. در آیات قرآن نمونه‌هایی را می‌توان یافت که مقدرات تغییر یافته است. به عنوان نمونه آیه 10 سوره ابراهیم و آیات 2 تا 4 سوره نوح بیان می‌کند اجابت دعوت پیامبران از سوی خداوند از موجبات تأخیر اجل تعیین شده و تغییر قدر در آنان بوده است. خداوند در آیات 21 تا 26 سوره مائده تغییر تقدیر الهى نسبت به بنى اسرائیل براساس عملکرد آنان را مطرح می‌کند. هم چنین درخواست برخى انسان‌ها براى تغییر مقدّرات الهى در قالب دعا، خود گواهی دیگر بر امکان و وقوع تغییر در مقدرات است. (نساء، آیه 77؛ ابراهیم، آیه 44؛ منافقون، آیه 10) به هر حال براساس آیات پیش گفته و نیز آیات 38 و 39 سوره رعد تقدیر عالم، قابل تغییر، براساس مشیّت الهى و حکمت خداوندی است.
5. نقش انسان در تغییر مقدرات و محدودیت‌های آن: از آنجا که مقدرات تا زمانی که به قضا و امضا نرسیده باشد، قابل تغییر است، انسان‌ها نیز می‌توانند مقدرات را تغییر دهند. اینکه خداوند می‌فرماید: وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ؛ و آنچه را خدا براى شما مقرر داشته طلب کنید. (بقره، آیه 187) گویاى این است که تحقّق مقدّرات، مشروط به عملکرد انسان‌هاست و آن‌ها می‌توانند مقدرات خویش را تغییر دهند و تقدیری دیگر را به حکم الهی و مشیت و حکمت او رقم زنند. البته این تغییر در سرنوشت، مطلق نیست، بلکه باید در چارچوب حکمت و مشیت الهی باشد؛ زیرا حکمت الهی را هیچ چیز تغییر نمی‌دهد هر چند که انسان بهترین اسباب و وسایل را به کار گرفته باشد.
از آیات 48 تا 50 سوره یونس به دست می‌آید که حتی پیامبر (صلى الله علیه وآله) قادر به تغییر قدر و مقدّرات خود و امت‌ها در جایی که حکمت الهی قضای آن را دارد نیست. از این رو امام سجاد (ع) می‌فرماید: یا من لاتبدل حکمته الوسایل؛‌ای خدایی که حکمت او را هیچ وسیله‌ای تغییر نمی‌دهد و جایگزین برای آن نیست. (صحیفه سجادیه، دعای 13) پس مقدرات الهی تنها در همان چارچوب حکمت قابل تغییر است و اگر حکمت، اقتضایی بر خلاف مقدر داشته باشد، می‌تواند تغییر کند و گرنه تغییر در مقدراتی که مطابق حکمت است شدنی نیست.
به عنوان نمونه انسان‌ها دارای دو اجل معلق و مسمی هستند. اجل مسمی غیرقابل تغییر و تبدیل و تحویل است؛ زیرا سنتی است براساس حکمت الهی مقدر شده است؛ اما اجل معلق براساس کارکرد و عملکرد انسان قابل تغییر است. کسی که قطع رحم کند، عمرش از مسمی به معلق تغییر می‌کند و کسی که صله رحم نماید، از معلق به مسمی تغییر می‌کند. در‌باره برکت و افزایش و کاهش روزی و رزق و مانند آن نیز این گونه است. پس عملکرد انسان‌ها در تغییر مقدرات و سرنوشت انسان نقش اساسی و کلیدی دارد که باید به آن توجه داشت و از این نقش و تاثیر به نفع خود بهره برد.
6. نمونه‌هایی از مقدرات الهی: مقدرات الهی شامل همه امور می‌شود. برخی از آن‌ها عبارتند از: احکام تشریعی (احزاب، آیه 38)، انقراض امت‌ها و ملت‌ها (یونس، آیه 49؛ اسراء، آیه 58)، نزول باران (رعد، آیه 17؛ مومنون، آیه 18)، رشد جنین کودک (حج، آیه 5؛ مرسلات، آیات 20 تا 23)، حرکت خورشید (انعام، آیه 96؛ فاطر، آیه 13)، حرکت ماه (انعام، آیه 96؛ رعد، آیه 2)، خلقت و آفرینش آسمان (فصلت، آیات 11 و 12)، خلقت زمین (اعراف، آیه 54)، آفرینش موجودات (حجر، آیه 21؛ فرقان، آیه 2)، روز و روزی (لقمان، آیه 29؛ رعد، آیه 26؛ حجر، آیات 20 و 21 و آیات بسیار)، رویش گیاه (حجر، آیات 20 و 21)، سرنوشت انسان‌ها (اسراء، آیه 13)، مرگ (آل عمران، آیه 145؛ واقعه، آیه 60؛ منافقون، آیه 10)، مصیبت (حدید، آیه 22)، معیشت (حجر، آیات 15 تا 20)، مهلت به ستمگران و ظالمان (نحل، آیه 61) و مانند آنها.
نقش اعتقاد به قدر در رفتار انسان
آنچه بیان شد، بخشی از آموزه‌های قرآن درباره مسئله قضا و قدر است. اگر کسی به این آموزه‌ها ایمان داشته باشد، به‌طور طبیعی افکار و رفتارش با کسی که اعتقادی به این آموزه‌ها ندارد، فرق خواهد داشت. با نگاهی به تاثیراعتقاد به قدر الهی در زندگی افراد، به سادگی می‌توان دو نوع زندگی متفاوت را پیش روی انسان‌ها ترسیم کرد.
کسی که معتقد است خداوند قدر و قضایی دارد، زندگی خویش را براساس آن سامان می‌دهد و در برابر مصیبت‌ها و نعمت‌ها واکنشی را نشان می‌دهد که بروشنی با غیرمعتقد بدان فرق دارد.
خداوند در قرآن از جمله آیات 22 و 23 سوره حدید بروشنی نشان می‌دهد ایمان به تقدیر الهى، مانع شادمانى غرورآمیز و اندوه بىجا در مقابل نعمت‌ها و مصیبت‌ها می‌شود. پس وقتی کسی به مقدرات الهی باور داشته باشد، هرگز دچار واکنش‌های هیجانی شدید افراطی نمی‌شود که دو سویه آن خروج از حالت تعادل و اعتدال و رفتار‌های جنون آمیز است. خداوند می‌فرماید: هیچ مصیبتى نه در زمین و نه در نفسْهاى شما به شما نرسد، مگر آنکه پیش از آنکه آن را پدید آوریم، در کتابى (نوشته) است. این کار بر خدا آسان است تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به سبب‏ آنچه به شما داده است شادمانى نکنید و خدا هیچ خیال‌پردازخودپسند فخرفروشى را دوست ندارد.
از دیگر کارکرد‌های مهم و تاثیرگذار باوربه مقدرات الهی، تفویض و توکل در امور زندگی مومن است. خداوند در این باره نیز فرموده است: اگر نیکى به تو رسد آنان را بد حال مى‏سازد و اگر پیشامد ناگوارى به تو رسد مى‏گویند: «ما پیش از این تصمیم خود را گرفته‏ایم.» و شادمان روى بر مى‏تابند. بگو: «جز آنچه خدا براى ما مقرر داشته هرگز به ما نمى‏رسد. او سرپرست ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند.» (توبه، آیات 50 و 51)
در حقیقت کسی که اهل توکل و تفویض می‌شود خود را همانند کودک در اختیار، ولی و سرپرست خویش قرار می‌دهد تا او کارهایش را انجام دهد و می‌داند هر چه از دوست رسد نیکو است. با نگاهی به فلسفه و هدفی که خداوند در قرآن برای تقدیر و مقدرات بیان کرده می‌توان دریافت که این سنت الهی نقش تاثیرگذاری در زندگی انسان‌ها بازی می‌کند. به عنوان نمونه تقدیر حرکت ماه و قدر و اندازه داشتن منازل آن، زمینه ساز امکان برنامه ریزى براى زندگى و تدبیر شئون آن است (یونس، آیه 5)، چنانکه تقدیر مرگ براى انسانها، زمینه جانشین شدن نسلى دیگر در زمین را فراهم می‌آورد (واقعه، آیات 60 و 61) و یا تقدیر روزى آدمى از سوى خدا، بازدارنده وى از تجاوزگرى در زمین خواهد بود. (شوری، آیه 27)
پس نباید به مسئله قضا و قدر به گونه کم‌اهمیت و بی‌ارزش و یک بحث فلسفی و کلامی نگریست، بلکه باید نقش تاثیرگذار آن در زندگی انسان را برجسته دانست، بر این اساس در روایات به مسئله روزه و ماه رمضان عنایت و توجه ویژه شده است؛ زیرا این امور در تغییر سرنوشت و تقدیرات انسان چنان تاثیرگذار است که بی‌توجهی بدان خسران و زیان عظیم و از دست دادن سرمایه‌ها است؛ بنابراین باید به روزه‌داری در ماه مبارک اهتمام کرد تا ایمان در جان ما جا گیرد. امام صادق (ع) فرمود: من افطر یوما من شهر رمضان خرج روح الایمان منه؛ هر کس یک روز ماه رمضان را (بدون عذر)، بخورد- روح ایمان از او جدا می‌شود. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 181، ح 4 و 5؛ من لا یحضره الفقیه ج 2 ص 73، ح 9)
در این ماه خدا (وسائل الشیعه، ج 7 ص 266، ح 23) و شب‌های تعیین سرنوشت و تقدیرات کاری کنیم تا تقدیرات خوب برای خود رقم زنیم و مقدرات را از مصیبت به نعمت تبدیل کنیم. در این ماه به‌ویژه برخی از شب‌ها را به احیاء و توبه سپری کنیم همچون کسی که از مادر متولد شده، پاک و پاکیزه در پیشگاه خداوند منتظر رقم خوردن تقدیر سهل و آسان و نیک و خیر باشیم.
امام صادق (ع) درباره این شب‌ها فرموده است: التقدیر فی لیله تسعه عشر و الابرام فی لیله احدی و عشرین و الامضاء فی لیله ثلاث و عشرین؛ برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام می‌گیرد و تصویب آن در شب بیست ویکم و تنفیذ آن در شب بیست سوم. (وسائل الشیعه، ج 7 ص 259) پس به احیاء شب قدر بپردازیم؛ چنانکه فضیل بن یسار گوید: کان ابو جعفر (ع) اذا کان لیلهًْ احدی و عشرین و لیله ثلاث و عشرین اخذ فی الدعا حتی یزول اللیل فاذا زال اللیل صلی؛ امام باقر (ع) در شب بیست و یکم و بیست سوم ماه رمضان مشغول دعا می‌شد تا شب بسر آید و آنگاه که شب به پایان می‌رسید نماز صبح را می‌خواند. (وسائل الشیعه، ج 7، ص 260، ح 4)