بزرگنمايي:

آریا بانو - سحری‌خوانی، منقبت خوانی، نوحه‌خوانی، اذان، قرائت قرآن و... از آیین‌های مربوط به ماه مبارک رمضان هستند که با موسیقی‌ ارتباط دارند.


سرویس موسیقی هنرآنلاین: مسلمانان در ماه مبارک رمضان شاید بیش از هر زمان دیگری در طول سال با لحن‌ها و آوازها و علائم موسیقایی سروکار داشته‌اند. سحری‌خوانی، منقبت خوانی، نوحه‌خوانی، اذان، قرائت قرآن و... همگی از نمونه‌هایی هستند که برخی از آن‌ها مختص ماه مبارک رمضان هستند، البته برخی دیگر نیز در طول سال اجرا می‌شوند اما حال و هوای اجرایشان در ماه مبارک رمضان چیز دیگری است.
نقاره زنی جهت روئیت هلال ماه و در طول ماه رمضان
نقاره زنی برای روئیت هلال ماه در بسیاری از نواحی ایران در ابتدای هر ماه قمری به‌ویژه ماه مبارک رمضان اجرا می‌شد و نقاره‌زن‌ها با نواخت این ساز مردم را آگاه از فرارسیدن رمضان آگاه می‌کردند. این آیین در طول ماه مبارک نیز به اجرا درمی‌آمد و در آن همه روزه (از لحظه رؤیت هلال ماه، تا رؤیت هلال ماه شوال)، در دو نوبت سحر و افطار (هر مرتبه ده تا پانزده دقیقه و هر نوبت سه بار با فاصله یک ساعت از مرتبه پیشین) اجرا می‌شد و وظیفه آگاهی‌رسانی مردم بابت نزدیک شدن به هنگام اذان را دارا بوده است. نوع ضرب‌آهنگ این موسیقی نیز بیانگر زمان باقیمانده تا لحظات اذان بوده و هرقدر تندتر می‌شد مردم می‌دانستند که تا اذان زمان کم‌تری باقی مانده است و با بخشی کوتاه در انتها (با اجرایی با ضرب‌آهنگی به‌هم‌ریخته) اشخاص را از فاصله زمانی اندک تا اذان آگاه می‌ساخت.
چاووش‌خوانی فرارسیدن ماه رمضان
این آیین یک روز پیش از فرارسیدن ماه مبارک رمضان برگزار می‌شد، بدین ترتیب که مردم برخی شهر‌ها، شب قبل از نخستین سحرگاه ماه مبارک رمضان را تا صبح بیدار مانده و با برگزاری آیین‌های معنوی و پوشیدن لباس‌های نو، به استقبال این ماه رفته و چاووش‌خوان‌ها به خوانش‌ چاووشی‌هایی مرتبط با آن روز می‌پرداختند. در همین رابطه در روز نخست ماه رمضان نیز افراد کسب‌وکارشان را تعطیل کرده و چاووش‌خوان‌ها نیز در آن روز چاووشی‌های مرتبط خود را در دستگاه‌ چهارگاه اجرا می‌کردند.
دم‌دم‌‌سحری
آیینی بوشهری که در سحرهای رمضان توسط دو مرد فانوس به دست و دمام‌به‌دوش در محله‌ها و کوچه‌های بوشهر اجرا می‌شد. دم‌دم‌سحری آهنگ موزونی است که از ترکیب دو کلمه دم‌دم و سحری از ضرب‌آهنگ کوبش چوب بر دمام ایجاد می‌شود و دم‌دم‌سحری‌خوانان با ضربه‌های آهنگینی بر دمام با ریتم سه‌ضربی، همراه با خواندن اشعار دعاگونه روزه‌داران را وقت سحر از خواب بیدار می‌کنند.
سنت گره گشو یا گره‌گشای
برگزاری این سنت در شب پانزدهم رمضان هم‌زمان با ولادت کریم اهل بیت امام حسن مجتبی (ع) است که در منطقه بندر دیلم اجرا می‌شود. در این سنت خانواده‌ها از دو روز قبل به تهیه و آماده‌سازی آجیل مخصوص و تنقلات می‌پردازند و گندم، نخود، باقلای لپه و دیگر حبوبات را بو می‌دهند و با نقل و شکلات و سایر شیرینی‌ها مخلوط می‌کنند. در ادامه، کودکان کمی پس از افطار کیسه‌ای کوچک به گردن می‌اندازند و با تکرار مداوم آهنگ "گلی گشو سرت بشو" به در منازل می‌روند و اغلب خانواده‌ها در کیسه‌های ایشان از آجیل‌های آماده‌شده می‌ریزند. اگر خانواده‌ای نیز بنا به هر دلیلی از دادن آجیل مخصوص سر باز می‌زدند، بچه‌ها باهم چنین می‌خوانند: "خونه گدا خیرش ندا" به معنی " خانه (خانواده) گدا خیرش را به ما نداد".
صلوات‌خوانی
صلوات‌خوانی از انواع موسیقی مذهبی است که خواننده با استفاده از اشعاری که در آن مردم را به فرستادن صلوات دعوت می‌کنند به اجرای این مراسم می‌پردازد. اجرای صلوات‌خوانی از یک تا سه روز پیش از رؤیت هلال ماه رمضان برای پیشباز این ماه انجام می‌شود و به همان شکل در هنگام سحر (از یک ساعت به اذان مانده) خوش‌خوان‌ها به بام خانه خود رفته و به اجرای آن می‌پردازند. در برخی مناطق، اشخاص در گلدسته‌های مساجد این آیین را در ابتدای مناجات سحر با آدابی خاص در دستگاه چهارگاه اجرا می‌کردند و افرادی که صدایشان را می‌شنیدند بلند صلوات می‌فرستادند. در ادامه هنگام نزدیک شدن به اذان ابیاتی خوانده می‌شد که پایان هر بیت آن یک صلوات داشته باشد و مردم بدانند که تا اذان صبح فرصت کمی دارند. در برخی مناطق نیز صلوات‌خوانی‌هایی سرودگونه و با ضرب‌آهنگ‌هایی مشخص وجود دارد که در هیئت‌های مردانه یا زنانه اجرا می‌شود که گونه‌ای از آن در آواز ابوعطا و گونه‌ای دیگر در دستگاه همایون اجرا شده‌اند.
منقب‌خوانی
منقبت به هنر و کار نیکویی که موجب ستایش شود گفته می‌شود و منظور از آن در فرهنگ عامه بیشتر به ستایش فضایل معصومین بزرگوار دین مبین اسلام اشاره دارد. به‌طور خاص منقبت‌خوانی یا مناقب‌خوانی مربوط به مذهب تشیع بوده و از آنجا نشئت گرفته و ذکر فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی (ع) به طور خاص توسط خود چهارده معصوم توصیه شده است. منقبت‌خوانی در ماه مبارک رمضان نیز بیشتر در ایام ولادت امام حسن مجتبی (ع) و ایام شهادت امام علی (ع) صورت می‌پذیرد و اجرای موسیقی (انتخاب الحان) آن بسته به تصمیم و سلیقه منقبت‌خوان دارد، به گونه‌ای که در تمامی دستگاه‌ها می‌توان آن را اجرا کرد.
مناجات‌خوانی، مناجات‌سحری، سحرخوانی و یا سحرآوازی
مناجات به معنای رازونیازکردن، راز دل‌ به‌کسی‌گفتن، رازگویی و عرض نیاز به درگاه خدا است و مناجات‌خوانی به آن دسته از موسیقی دینی اطلاق می‌شود که با استفاده از اشعاری با درون‌مایه راز و نیاز با خدا در سحر‌های ماه رمضان برای به موقع بیدار کردن مؤمنین از خواب و بهره‌مندی بیشتر از لحظات باقی‌مانده تا سحر اجرا می‌شود. مناجات‌خوانی که تنها از موسیقی آوازی بهره‌مند است از تنوع نغماتی آزاد بهره می‌برد و یک مناجات‌خوان در انتخاب هر گوشه، مقام، دستگاه یا آوازی برای خوانش خود کاملاً مختار است.
در قدیم مناجات‌خوان‌ها از یک تا دو ساعت مانده به اذان صبح بر بام خانه‌شان می‌رفتند و با اجرای زیباترین نواها مردم را برای سحر بیدار می‌نمودند. در صورت وسیع‌تر بودن محله‌ها خوش‌خوان‌ها چندنفره و در گلدسته‌های مساجد به نوبت، به صورت تک‌صدایی و یا چندصدایی مناجات سحری می‌‌خواندند که به آن گلدسته‌خوانی و به آن اشخاص گلدسته‌خوان نیز می‌گفتند.
در نزدیکی اذان ابیاتی خوانده می‌شد که در پایان هر بیت آن مردم را دعوت به فرستادن صلوات می‌نمود و همین رمزی برای آگاه‌سازی افراد از کم بودن زمان برای سحر خوردن می‌بود که به آن صلوات‌خوانی نیز می‌گفتند. در بسیاری از مناطق، مناجات‌خوانی به همراه ساز‌هایی چون دوتار و یا تنبور نیز اجرا می‌شد.
مولودی امام حسن
مولودی‌خوانی امام حسن (ع) مراسمی‌ است که در تمامی نقاط ایران در نیمه ماه رمضان توسط اشخاصی تحت‌ عنوان مولودی‌خوان اجرا می‌شود و در آن اشعاری با درون‌مایه‌ مدح و منقبت‌ و میلادیه این امام معصوم در الحان سنتی ایرانی به اجرا درمی‌آید. البته در نزد عوام مولودی‌خوانی بیشتر شامل خوانش اشعاری سرودگونه با ضرب‌آهنگی مشخص است که در سرضرب‌های آن مردم به دست زدن و جواب دادن ترجیع‌بند آن می‌پردازند. این نوع از موسیقی مذهبی همانند نوحه‌خوانی دارای ضرب‌آهنگ‌های متفاوت و بر اساس موسیقی ردیف دستگاهی اجرا می‌شود و تنها تفاوتشان برخورداری از سرعت و شادمانی درونی بیشتر الحان مولودی‌خوانی است.
نوحه‌خوانی امام علی (ع)
نوحه‌خوانی گونه‌ای از موسیقی مذهبی است که در آن فردی به‌عنوان نوحه‌خوان به خوانش اشعاری در رثای بزرگان دینی به صورت ریتمیک و با ضرب‌آهنگی مشخص می‌پردازد و دیگران با سینه‌زنی در سرضرب‌های آن و هم‌خوانی بخشی از نوحه وی را همراهی می‌کنند. نوحه‌خوانی برای امام علی (ع) نیز از برجسته‌ترین انواع موسیقی ماه رمضان است که در لیالی قدر به اجرا درمی‌آید. بهره‌مندی از موسیقی ردیف دستگاهی در اجرای این نوحه‌ها همانند نوحه‌های محرمی و همچنین استفاده از اوزان مختلف موسیقایی از مهم‌ترین‌ شاخص‌های آن است. نوع اشعار این نوحه‌ها نیز دو نوع است که نوع اول اشعاری بر اساس اوزان عروضی با اوزانی مشخص و نوع دوم شامل اشعاری با مصرع‌های کوتاه و بلند و متفاوت (همانند تصانیف کار و عمل) است و گاهی از تنوع وزنی متنوعی نیز بهره می‌برند.
اذان
اذان پرکاربردترین گونه موسیقی دینی است که برای آگاه نمودن مسلمانان از لحظه‌ فرارسیدن اقامه نماز (از فرایض دین اسلام) در تمامی سال به‌ویژه ماه رمضان اجرا شده و در شبانه‌روز سه مرتبه خوانده می‌شود. اجرای اذان در بین مسلمانان جهان بر مبنای نغمات بسیاری کشورها صورت می‌پذیرد که در ایران هم بر اساس مقام‌های موسیقی عرب و هم بر اساس موسیقی ردیف دستگاهی اجرا می‌شود. امروزه تنها اذانی که بر اساس موسیقی ایرانی از رسانه‌ها پخش می‌شود و می‌توان گفت زیباترین اذان در بین مسلمانان جهان است اذان مرحوم مؤذن‌زاده اردبیلی در آواز بیات ترک است ولی در اقوام ایران اذان‌های ناشناخته‌ای در دستگاه همایون (گوشه‌های شوشتری و بیداد)، دستگاه چهارگاه (گوشه حصار)، دستگاه ماهور (گوشه‌های درآمد، آذربایجانی و داد)، دستگاه سه‌گاه (گوشه درآمد) و آواز دشتی نیز شنیده و ضبط شده است که پیش‌بینی می‌شود در صورت اجرایی قوی همچون اجرای مرحوم مؤذن‌زاده جایگاه‌هایی همچون همان اذان معروف در آواز بیات ترک پیدا نمایند و امید است که در آینده به گوش تمامی مردم دنیا برسند.