بزرگنمايي:

آریا بانو - هنر قلمکاری هنر چاپ کردن یا نقش زدن بر روی پارچه است. این هنر از قرن 4 و 5 هجری یا همان زمان غزنویان پیدا شده است. امروزه هنر قلمکاری یکی از مهم‌ترین هنر‌ها و صنایع دستی استان اصفهان به شمار می‌آید.


سرویس فرهنگ و هنر - هرجا صحبت از هنر و صنایع دستی به میان می‌آید، شهر فرهنگ و هنر، اصفهان را به یاد می‌آورد. یکی از هنر‌ها و صنایع دستی اصفهان هنر قلمکاری است. با ما همراه باشید تا با این هنر آشنا شوید.
هنر قلمکاری چیست؟
قلمکاری که به آن چیت سازی هم می‌گویند هنر چاپ کردن یا نقش زدن بر روی پارچه است. قلمکاری در لغت از دو واژه‌ی قلم و کاری تشکیل شده است که می‌توان آن را کار هنری که با قلم انجام می‌شود معنی کرد.

تاریخچه‌ای از قلمکاری
قلمکاری یا چیت سازی سابقه‌ی روشن ندارد، واضح‌ترین و کامل‌ترین توضیحی که از این هنر در دست است مربوط به نوشته‌ی موجود در جلد سوم کتاب پوپ است که فیلیس آکرمن از قول یک نویسنده گفته است که این هنر از قرن 4 و 5 هجری یا همان زمان غزنویان پیدا شده است. قلمکاری در قرن 11 قمری در زمان شاه عباس به علت علاقه‌ی درباریان به این هنر و صنعت توسعه یافت و به کمال رسید. در این دوره قلمکاری‌های مختلفی تهیه و تولید می‌شد که پرکاربردترینش قلمکاری زر یا اکلیل بود و بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه را با پارچه‌های قلمکاری شده تهیه می‌کردند. نوعی از قلمکاری که برای لباس استفاده می‌شد دلگه نام داشت که دارای طرح و نقش خاصی بود. انواع دیگر قلمکاری در قدیم جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش است. پس از آن با گذر زمان دچار تغییراتی در ماهیت و شیوه‌ی ساخت شد و در زمان صفویه گسترش قابل توجهی پیدا کرد و به اوج رسید و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. در قرن دهم هجری بازار قیصریه واقع در اصفهان یکی از مراکز تولید قلمکاری بود و کارگاه‌های قلمکاری از سر در قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. امروزه هنر قلمکاری یکی از مهم‌ترین هنر‌ها و صنایع دستی استان اصفهان (که در زمان صفویان پایتخت ایران بوده) به شمار می‌آید و بیشتر کارگاه‌های قلمکاری در شهر خورزوق است به طوری که به جرات می‌توان گفت که بیش از 70‌درصد سفره قلمکار استان و حتی کشور در این منطقه و به شیوه‌ای سنتی و با پارچه‌های کتان خالص و رنگ‌های طبیعی تولید و به سراسر ایران و جهان صادر می‌شود.

قلمکاری و دیگر هنر‌ها
بین نقش‌های مربوط به قلمکاری و دیگر هنر‌ها مانند قالیبافی، گچبری، کنده کاری و ... تشابه بسیاری وجود دارد که این امر نشان دهنده‌ی این است که هنرمندان طرح‌ها و نقش‌های این چند هنر را با یکدیگر تلفیق می‌کردند و نقش جدیدی را ارائه می‌دادند.
همچنین طرح‌ها و نقش‌های کاشی کاری‌های ایرانی از دوره‌ی صفویان به بعد از نقش‌های قلمکاری و قالیبافی ایرانی گرفته شده است.
پارچه‌ی قلمکاری
پارچه‌های مورد استفاده در قلمکاری معمولا پنبه، ابریشم، کتان، متقال، ململ حاجی علی اکبری چلوار و کرباس است. بهترین پارچه برای قلمکاری پارچه‌ی نخی است، زیرا الیاف پنبه پذیرش رنگشان بهتر از پشم است.

انواع طرح‌ها و نقش‌های قلمکاری
برای قلمکاری از طرح‌ها و نقش‌های مختلفی استفاده می‌شود که برخی از آن‌ها عبارتند از:
مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه‌های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویر شعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه‌ها، داستان‌های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان‌های حماسی عاشورا.
نکاتی در مورد رنگ‌های قلمکاری
رنگ‌های مورد استفاده در قدیم انواع رنگ‌های طبیعی شامل رنگ‌های گیاهی، حیوانی و معدنی بوده است. ولی امروزه به دلیل دشواری تهیه و تثبیت رنگ‌های طبیعی از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌کنند. جالب است بدانید که یکی از مراحل حساس این حرفه رنگسازی آن است که استادان قلمکار بر اساس تجربه شان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن و ... مواد رنگی مورد نظرشان را تأمین می‌کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می‌پردازند. رنگ‌های اصلی که در قلمکاری استفاده می‌شود عبارتند از: سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد؛ که می‌توان با ترکیب این رنگ‌ها، رنگ‌های فرعی دیگری نیز ساخت. نکته جالب توجه در تهیه‌ی رنگ‌های اصلی این است که کتیرا به علت غلظتی که دارد در تمام رنگ‌ها برای جلوگیری از پخش شدن رنگ روی پارچه، به کار می‌رود. به این صورت که کتیرا را 10 الی 12 ساعت در آب خیسانده و صمغ تولید شده را به رنگ اضافه می‌کنند. گیلیسیرین، روغن کرچک و کنجد را در تمام رنگ‌ها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلوگیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالب‌ها و ازدیاد دوام آن‌ها مورد استفاده قرار می‌دهند.

قالب قلمکاری چیست و چگونه تهیه می‌شود؟
قالب چاپ قلمکاری یا چیت سازی از چوب درخت گلابی و زالزالک ساخته می‌شود، زیرا این چوب‌ها نسبت به دیگر چوب‌ها انعطاف پذیرتر و محکم‌تر است. طرح ریزی و اسکله کاری نام عملیاتی است که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در می‌آورند که تماما توسط دست اساتید هنرمند انجام می‌شود. پس از آماده شدن قالب، آن را با پیه چرب می‌کنند تا چوب خشک نشود و ترک نخورد. جالب است بدانید که برای چاپ یک طرح چهاررنگ، چهارقالب به صورت جدا تهیه و استفاده می‌شود.

مراحل کار قلمکاران
ابتدا باید رنگ‌های مورد نیاز را تهیه و ترکیب کنند. پارچه‌هایی که قرار است روی آن‌ها طرح و نقش زده شود را به مدت پنج روز در رودخانه قرار می‌دهند تا آهار و مواد زائدشان خارج شود. قبل از چاپ نقش، رنگرزی زمینه نخودی پارچه با پوست انار انجام می‌شود. پس از نوبت به نقش زنی پارچه می‌رسد و قلمکار به کمک‌قالب‌های چوبی به چاپ نقش‌های مختلف بر روی پارچه مشغول می‌شود پس از نقش زدن با رنگ‌های مشکی و قرمز پارچه را به مدت 2 الی 3 ساعت در آب روان می‌شویند تا رنگ‌های اضافی آن از بین برود. پارچه را خشک کرده و آماده برای تثبیت رنگ می‌کنند (تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می‌رسانند. سپس مقداری حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می‌کنند و می‌جوشانند تا رنگ‌ها تثبیت شود). بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آن‌ها اعمال و سپس آمادهٔ ارائه به بازار می‌شود.

کاربرد‌های پارچه‌های قلمکار
کاربری‌هایی که معمولاً برای پارچه‌های قلمکاری در نظر گرفته می‌شود عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.
سخن آخر
اخیراً شهر اصفهان به عنوان نامزد شهر جهانی قلمکاری از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به شورای جهانی صنایع دستی معرفی شد و اکنون تنها تولیدکنندهٔ پارچه‌های قلمکاری که به روش سنتی (با قلم‌مو) به تولید محصولات متنوع قلمکاری مشغول است، مجموعهٔ هنر دانش بنیان بی سان (شرکت هنر آفرینان قلمکاری محور) است که از سال 1394 در اصفهان مشغول به فعالیت شد. مجموعهٔ بی سان (Be sun) با چشم‌انداز «ترفیع جایگاه هنر قلمکاری به مثابه طلای صنایع دستی ایران» به احیاء روش سنتی تولید قلمکاری که به صورت اجرای دستی با قلم مو در دوران صفویه رواج داشته، پرداخته‌است.
برای آشنایی بیشتر با هنرهای ایرانی می‌توانید مقالات مرتبط با هنر میناکاری و هنر خاتم کاری را نیز مطالعه کرده و نظرات خود را برای ما ارسال نمایید.

ساغر شفیعی